Isaac Newton

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Isaac Newton

Isaac Newton a l'era ën fìsich e matemàtich, considerà antra ij faitor prinsipaj ëd l'ansidita arvolussion sientìfica.

La famija[modìfica | modifiché la sorgiss]

A nass ël 4 ëd gené dël 1643 da na famija ëd cit paisan indipendent ch'a vivìo al castel dël borgh ëd Woolsthorpe, a na desen-a ëd chilòmeter a sud ëd Grantham, ant la contà 'd Lincoln, an Anghiltèra. Sò pare, ch'as ciamava Isaac 'cò chiel, a l'era mòrt a trant'agn, prima ch'a-i nassèissa sò fieul. Chiel-sì, nà prima dël temp, a la nàssita a l'era motobin cit e splufrì. Soa mare, Hannah Ayscough, dël 1645 a l'é torna mariasse, con Barnabas Smith, e a tre agn ël cit Isaac a l'é stàit lassà da cudì a soa mare granda.

Newton a andasìa nen tant bin a scòla, ma a l'era pitòst brav a fariché dle dësmore e dj'utiss mecànich.
Restà torna vidoa, la mare a l'é tornà a Woolsthorpe e a l'ha torna pijà ël giovo Isaac, ch'a l'avìa 14 agn, a la cassin-a, për felo vnì campagnin ëdcò chiel; tutun ël fiolin a l'é nen mostrasse tant bon a fé 'l paisan.

L'educassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Su consèj ëd sò barba, a l'é stàit antlora mandà a la scòla mesan-a ëd Grantham. A disneuv agn a l'ha chità Woolsthorpe.
Ëd giugn 1661 a l'é intrà al Colege dla Tërnità ëd Cambridge, al par, visadì ch'a fasìa dij travajòt për compensé ij fré d'anscrission e ëd manteniment. Ij prim doi agn dë studi a son ëstàit consacrà a le matemàtiche elementar. Sò professor ëd matemàtica a l'era ël matemàtich e teòlogh Isaac Barrow che, andàit an esili ant l'Euròpa continental a l'época ëd Cromwell, a l'era fasse na coltura sientìfica ëd grand orisont. La guida anteletual ëd Barrow a l'ha garantì al giovo na fiamenga formassion basà an sla conossensa dij grand problema dla matemàtica da l'antichità greca an sà e dj'aquisission concetuaj pì recente.
Ëd gené 1664, Newton a l'é diplomasse bacelié an art.

N'epidemìa ëd pest a bognon dëscadnasse dël 1664-1665, durant la qual l'università a l'era sarà e chiel a l'ha passà la pì part ëd sò temp a medité a Woolsthorpe, a l'é stàita l'ocasion për fissé ëd fasson original e indipendenta le linie fondamentaj ëd soa euvra monumental ant ij camp dla matemàtica e dla fìsica.

La cariera académica e j'ufissi pùblich[modìfica | modifiché la sorgiss]

Rintrà a Cambridge dël 1667, Newton a l'é elegiù mèmber dël Colege dla Tërnità.
A l'ha publicà pa gnun-a ëd j'arserche fàite a Woolsthorpe, ma Barrow a l'é ancorzusse dla grandeur ëd sò anlev e dël 1669 a l'ha chità la cadrega ëd matemàtica për lasseje ël pòst a chiel, ch'a l'avìa mach 26 agn.
Soe prime lession a l'han tratà d'òtica: a l'ha smonuje soe dëscuverte e sbossaje soa teorìa corporin-a dla lus.

Dël 1671, mersì a la costrussion ëd sò telescòpi a arflession, a l'é elegiù mèmber ëd la Sossietà Real ëd Londra.
Ant la prima dël 1673 Newton a l'ha presentà soe dimission da la sossietà, ma peui a l'ha artiraje. Mòrtie Robert Hooke, dël 1703 a na sarà elegiù pressident, e a sarà peui torna elegiù fin-a a soa mòrt.

Soa prima prèisa ëd posission polìtica a l'é stàita l'oposission gorëgna al tentativ ëmnà dël 1687 da Giaco II ëd buté tanme mèistr ëd j'art a l'università ëd Cambridge ël [[{ordin dij beneditin|beneditin]] Alban Francis. Sòn a l'ha valuje d'intré al parlament ëd Londra, anté ch'a l'é stàit elegiù doe vire: dal 1689 al 1690 e dal 1701 al 1705; tutun an polìtica Newton a l'ha mai avù un ròl ëd prim pian.
Dël 1699 a l'é stàit nominà grand mèistr dle monede, për dirige e arformé la batidura ant ël Regn Unì: a l'é an particolar angagiasse ant la repression dij crìmen ëd faussificassion e fràuda. A l'é 'dcò stàit elegiù tanme un dj'eut mèmber ëstrangé dl'Academia dle siense fransèisa.

Dël 1701 a l'ha dàit le dimission da professor e mèmber dël colege dla Tërnità e a l'ha tramudà a Londra; a rampiasselo tanme professor a l'é stàit W. Whiston.

Dël 1705, an ocasion ëd na vìsita a Cambridge, l'argin-a Ana a l'ha daje la decorassion dl'Órdin dël sivalié.

La vita privà e la salute[modìfica | modifiché la sorgiss]

Newton a l'é mai mariasse.
Dl'otonn 1692 a l'era vnù malavi ëd fasson greva ëd malasseugn e problema nervos e a l'é varì dël 1693. Ant ël midem ann a l'ha savù che ël càlcol diferensial e antëgral a l'era bin conossù an sël continent e an general a l'era atribuì a Leibniz. Dël 1696 a l'ha pijaje na greva depression nervosa ch'a l'ha butà a l'arzigh soa atività creativa: a l'é tornà a la vita sientìfica con na memòria an sd'argoment ëd chìmica smonùa a la Sossietà real dël 1701.
A part coste maladìe, soa salute a l'é restà bon-a fin-a ai darié agn, peui a l'é viaman vastasse ant ij darié mèis. Tutun Newton a portava maj j'uciaj e an tuta soa vita a l'é cascaje mach un dent; ij sò cavèj a son ëvnù bianch vers ij trant'agn, ma a l'ha goernaje fin-a a soa mòrt.

Le polémiche sientìfiche[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ij darié agn dla vita ëd Newton a son ëstàit sagrinà da doe gròsse ruse sientìfiche: un-a (1705-1712) con J. Flamsteed ansima a d'argoment astronòmich; l'àutra, motobin pì greva (1705-1724) con Leibniz a propòsit dla precedensa ant l'anvension dël càlcol diferensial.
Al di d'ancheuj as arconòss che Leibniz a l'ha anventà sò càlcol apress, ma ëd fasson indipendenta da Newton (bele ch'a l'ha publicalo prima); donca j'acuse d'avèj copià fàitje da Newton a j'ero sensa fondament.

Soa mòrt[modìfica | modifiché la sorgiss]

Newton l'é mòrt a Kensington ël 31 ëd mars dël 1727, antra 'n bòt e doi bòt dla matin. A l'era vnù bonstasent a col temp, mersì a soa bon-a gestion conòmica.
A l'é stàit sotrà ant l'abassìa ëd Westminster.

Soe arserche[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dël 1664 a l'avìa già fàita soa la geometrìa analìtica ëd Descartes (che tutun a l'ancamin a l'avìa trovà dura), a conossìa l'àlgebra e j'aplicassion dle serie infinìe.

Ij doi agn fiamengh[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dël 1665, ant ij prim mèis ëd sò artir a Woolsthorpe durant la pest, Newton a l'ha formolà lòn che al di d'ancheuj a l'é conossù tanme ël teorema dël binòmi e a l'ha anventà ël métod dij flussion për l'anàlisi dle propietà infinitesimaj dle curve e pr'ij process anvers che a permëtto d'armonté da l'infinitesimal al finì. A l'era na forma primitiva dël càlcol diferensial e antëgral, dont a l'é ancorzusse ch'a son gropà s-ciass da lòn che al di d'ancheuj as ciama ël teorema fondamental dël càlcol antëgral.

L'òtica[modìfica | modifiché la sorgiss]

Newton a l'é vnù arnomà ant ël mond sientìfich për sò travaj an sl'òtica.
A l'avìa ancaminà a ocupesse dë st'argoment an studiand ël problema dla suliura ëd lentìe nen ësfériche, continuand l'arserca ëd diòtr përfet ch'a l'avìa già ampegnà Kepler e Descartes. Rëscontrà che la diminussion dl'aberassion ësférica a l'era mach n'ameliorassion cita rispet a la përmanensa dj'aberassion cromàtiche, a l'ha pijà a fé dj'esperiment an sla dispersion dij color për mojen d'un prisma. Dël 1666 a l'ha armarcà che si un sutil raj ëd lus bianca, për esempi ëd lus solar, fàit passé për na cita filura, a traversava un prisma, a së spatarava an raj ëd lus ëd color diferent ch'a coatavo l'antregh ëspetr visiv; an fasend peui passé minca raj ëd lus monocromàtica a travers n'àutr prisma, ël raj a l'era mach devià sensa cangé 'd color. Lë spatarament a l'era tant pì largh tant pì la filura a l'era sutila.
As fasìa parèj vëdde che a l'era sbalià la teorìa ch'a fortìa che lë spetr produvù dal raj ëd lus bianca ch'a passava për ël prisma a l'era l'efet ëd n'assion coloranta dël prisma. J'esperiment ëd Newton a mostravo che la lus, bianca o colorà, a subiss na rifrassion an passand da 'n mojen trasparent a n'àutr; che la lus bianca a l'é na mës-cia ëd lus ëd tuti ij color e che ël prisma a separava costa mës-cia an soe part componente përchè la lus ëd minca color a l'era arbatùa con n'àngol ëd deviassion diferent.
Basand-se su costi arzultà, Newton a l'ha arpijà a studié ël problema dl'aberassion cromàtica. Dagià che j'esperiment ëmnà con ël prisma a l'avìo mostrà che minca color a l'avìa un sò ìndes ëd rifrassion, a l'ha concludù che la figura d'un còrp anluminà da lus bianca a peul nen esse sclinta, përchè minca color a l'ha 'n feu diferent: parèj, na lentìa bi-convessa ordinaria a forma na figura con bordura colorà ch'a smija a 'n sutil arch-an-cel.

Bansand-se sij sò esperiment, Newton a l'é rivà dritura a fortì che a l'era impossìbil fabriché un qualsëssìa sistema ëd lentìe sensa aberassion cromàtica. Su sòn a l'avìa tòrt, ma sò eror a l'ha portà 'd frut përchè a l'ha mnalo dël 1668 a fabriché un tipo neuv ëd telescòpi: un telescòpi a arflession, ciamà parèj përchè sò component prinsipal për cheuje ij raj a l'é fàit da në specc creus nopà che dal sistema ëd lentìe ch'a l'é l'element prinsipal dël telescòpi a rifrassion. Con cost telescòpi Newton a l'ha osservà ij satélit ëd Gieuv.

Ël moviment ëd la lun-a[modìfica | modifiché la sorgiss]

Sempe an cost perìod, Newton a l'era butasse a pensé an sël tipo 'd fòrsa ch'a manten ij pianeta an moviment dantorn al sol e a l'era rivà a l'ipòtesi ëd n'ùnica fòrsa 'd gravitassion universal ch'a fasìa viré ij pianeta arlongh d'òrbite elìtiche, conforma a le laj ëd Kepler.

Costa fòrsa, dont l'efet a dovìa diminuì an proporsion al quadrà dla distansa, a l'era l'istessa che a goernava la lun-a an moviment su soa òrbita dantorn a la Tèra e a fasìa robaté ij còrp: a l'é Newton midem ch'a conta che coste considerassion a-j son ëstàite sugerìe da la croa d'un pom da n'erbo an sò giardin.
An efet, si la lun-a a bogiava an sn'òrbita sensa slontanesse da la Tèra an scapand arlongh la tangenta, a dovìa essie na fòrsa ch'a la tirava vers ël sènter ëd la Tèra; an d'àutre paròle, la lun-a a l'é devià an continuassion da na trajetòria retilinia da na fòrsa ch'a l'òbliga a resté an soa òrbita.

La polémica an sla teorìa corporin-a[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dël 1672 Newton a l'ha smonù a la Sossietà real na comunicassion su soa teorìa corporin-a e la teorìa dij color; publicà ansima a le Philosopical Transactions ëd cola sossietà, sò travaj a l'é stàit conossù an gir. Newton a jë smonìa ij sò esperiment an sla dëscomposission dla lus bianca për mojen d'un prisma e an sla natura elementar e indëscomponìbil dij color fondamentaj (o primitiv).
Bele che ciàira e rigorosa, la comunicassion a l'é stàita nen bin capìa ëdcò da siensià che, parèj ëd Huygens e Hooke a l'avìo mnà djë studi ancreus an sla lus e ij color.
Hooke a l'avìa apressià ël soen e la precision dj'esperiment ëd Newton, ma a l'avìa dij dùbit fòrt su soe conclusion. Huygens a l'ha torna fortì ël valor ëd soa teorìa dij color nen rendend-se bin cont che, con ij sò esperiment, Newton a l'avìa pa vorsù stabilì la natura dij color, ma mach descrive ël comportament dla lus bianca e ëd cola colorà e mzurene le propietà.

Coste polémiche a l'han avù l'efet positiv ëd possé Newton a studié ëd fasson pì ancreusa j'efet dij color e a elaboré na teorìa corporin-a dla lus conforma a la qual chila-sì a l'é produvùa da l'emission da part d'un còrp luminos ëd na granda quantità ëd cite partissele ch'a viagio ant lë spassi veuid con n'andi motobin grand. A l'ha dësvlupà su prinsipi mecànich la laj ëd riflession e rifrassion.

Dël 1675 Newton a depòsita a la Sossietà real un manuscrit an sle propietà dla lus, ma a ciama ch'a sia nen publicà. Sòn përchè ij sò rapòrt con Hooke a j'ero dlicà e ant la memòria as sotponìo a na mzurassion precisa le colorassion dle làmine sutile dont a l'avìa tratà Hooke des agn prima an soa Micrographia e ch'a l'avìo possalo a fortì na teorìa balansòira dla lus. Newton a arfudava nen che ij corporin luminos a podèisso esse guidà da onde ant un mojen etéreo, ma a considerava nen bastèivoj j'argomentassion ëd Hooke. Da part soa, a smonìa na spiegassion dij fenòmeno òtich ch'a l'era nì mach corporin-a nì mach balansòria: a jë smijava pì fàcil che la lus a consistèissa ëd na caterva ëd corporin ch'a surtìo dai còrp luminos e ch'a dasìo l'andi a dj'onde antramentre ch'a viagiavo a travers ëd l'éter.
Tutun ëd coste soe arserche Newton a l'ha publicà gnente fin-a a apress la mòrt ëd Hooke dël 1703.

J'arserche an sla gravitassion e ij Principia[modìfica | modifiché la sorgiss]

J'arserche ancreuse ëd Newton an sla gravitassion a armonto a j'agn 1666-1667 e a rivo a sò cò con l'enonsià dla laj ëd gravitassion universal dël 1686.

Dantorn al 1680 a Londra a j'ero anandiasse dij grand debà ansima ai moviment planetari e a j'òrbite përcorùe sota l'efet ëd tipo specìfich ëd fòrse. A coste discussion ch'a l'han animà për vàire agn le ciambree dla Sossietà real a l'han partissipà ëd siensià parèj ëd Wren, Halley e Hooke.
Dël 1684 Hooke a l'ha fortì d'esse bon a spieghé tute le laj dij moviment dël cel an sla base ëd n'ipòtesi rësguardant la gravitassion universal, ma a l'é nen ëstàit bon a dene na dimostrassion matemàtica.
Ant l'ost dël midem ann, Halley a l'ha visità Newton a Cambridge e a l'ha savù che chiel-sì a l'avìa già mnà dj'arserche an sl'argoment. Halley a l'ha convinciulo a buté pr'ëscrit j'arzultà ëd soe arserche e an dzèmber a l'ha anformà la Sossietà real d'avèjne arseivù un manuscrit antitlà De motu.
Për tut ël 1685 Newton a l'ha travajà an slë studi dij problema rësguardant l'atrassion universal e a l'ha butà giù ij Philosophiae naturalis principia mathematica, livrà l'ann apress e che a l'han dlongh avù un gròss arson, confermand soa nomea.

L'anfluss ancreus che cost'euvra a l'ha avù an sël pensé ëd sò temp a l'é dovùa motobin a l'anciarm potent ëd chèich passage restà arnomà; nopà, l'esposission matemàtica a l'é soens nen ciàira.

Dël 1696 Johann Bernoulli a l'ha mandà na litra ai matemàtich europengh, dësfidandje a arzòlve, ant ël vir ëd ses mèis, doi problema, dont col ëd la brachistòcrona. Ai 29 ëd gené 1697 Newton a l'ha arseivù ij problema e ël di apress a l'ha mandà la solussion a Charles Montague, pressident ëd la Sossietà real; costa solussion a l'han fala avèj a Bernoulli, sensa ël nòm ëd l'autor, ma Bernoulli a l'ha podù arconòsse ch'a l'era ëd Newton.

Newton a l'ha dëscurvù le tre lege dla dinàmica.
A l'ha dàit l'andi al gròss ëstudi dl'evolussion planetaria, an calcoland lë sgnacament ëd la Tèra ai pòlo, dovù a soa rotassion cotidian-a. A l'ha calcolà la variassion dël pèis al cangé dla latitùdin e a l'ha dimostrà che un còrp veuid, limità da doe surfasse sfériche consèntriche omogenie, a esèrcita gnun-a fòrsa ansima a 'n còrp piassà andrinta 'd chiel. Da l'osservassion dij maré, àut e bass, a l'ha calcolà la massa dla lun-a.

Ij contemporani ëd Newton a l'han arconossù l'amportansa 'd soa euvra e, chèich agn pì tard, ël sistema newtonian a l'era mostrà a Cambridge (1699) e Oxford (1704).

Àutre arserche[modìfica | modifiché la sorgiss]

An dzorpì che ëd matemàtica e ëd fìsica, Newton a l'avìa n'anteresse ancreus për la teologìa, j'arserche cronològiche e l'alchimìa. A l'é dedicasse a studi dë stòria dla Cesa e ëd polìtica eclesiàstica, ëd crìtica dla Bibia e d'esegesi profética, ëd cronologìa e erudission ëstòrica. Su costi argoment a l'ha lassà un foson ëd manuscrit pì gròss che ij sò test sientìfich.

Për prudensa, Newton a l'ha mnà coste arserche dë stërmà, përchè soe posission a j'ero erétiche, dë stamp arian, e a l'ha partagiaje mach con na cita partìa ëd dissìpoj e amis, parèj ëd Clarke, Whiston, John Locke. Con Locke, conossù a Londra dël 1689 cand chiel-sì a l'era pen-a rintrà da sò esili an Olanda, Newton a l'era vnù bon amis e a l'ha tnù na longa corëspondensa epistolar su vàire argoment, dzortut teologìa e alchimìa.

Sò anti-tërnitarism a l'era compagnà da na vision moral e pràtica dla religion, contra le finësse dutrinaj e metafìsiche. Soa posission soens as avzinava a cola dij deista, gavà che chiel a anserìa ël cors antregh ëd la stòria uman-a ant un dissegn providensial, ch'a l'avìa ant la Bibia sò arferiment sigur.

Ël métod sientìfich newtonian[modìfica | modifiché la sorgiss]

Un dij pont ëd pì granda amportansa filosòfica ant l'euvra ëd Newton a l'é col relativ a la definission dël métod dl'arserca sientìfica. Cost métod a consist an na sìntesi d'anvestigassion ësperimental e ëd procediment matemàtich: ël moment ëd l'esperiment a dà l'andi a l'arserca e la matemàtica a n'é n'utiss. L'osservassion ësperimental a smon la base dij dàit dont a l'é possìbil tirene ëd fasson andutiva, për mojen dla generalisassion matemàtica, le laj generaj dij fenòmeno; da coste as va anans an manera dedutiva, për mojen ëd dimostrassion matemàtiche, për oten-e dij fenòmeno osservàbij neuv.

Organisà parèj, la siensa newtonian-a as contraponìa a tute cole costrussion mach apriorìstiche e dedutive, tanme ël sistema fìsich cartesian o le teorìe an sla natura dla lus elaborà da Hooke e da Huygens che, sensa na verìfica sperimental, as presentavo coma 'd congeture arbitrarie. Contra 'd sòn, la proibission newtonian-a d'arten-e ant la filosofìa sperimental d'ipòtesi, visadì ëd còse nen ricavà dai fenòmeno, a l'era un valor discriminant antra doe ampostassion dl'arserca sientìfica.

Tutun ël procediment ësperimental-matemàtich e ël mòt hypotheses non fingo, che ant ël sécol ch'a fa XIX a son ëstàit pijà a model metodològich ëd l'anvestigassion positiva, për Newton a j'ero nen na régola assolùa e rigorosa. An efet, si da na part l'arvendicassion dle fondamenta a posterior dla siensa a vorìa dì che Newton a l'avìa cossiensa precisa dla distinsion tra ipòtesi dedutive e teorìa fondà an sj'esperiment, da l'àutra soa istessa costrussion sientìfica a l'é madurà drinta a 'n compless complicà d'element nen empìrich, ëd caràter metafìsich. An slë sfond ëd la siensa newtonian-a a son intraje dj'element colturaj spatarà: la tradission ermética, cola platonisanta arnovà a Cambridge, cola alchimìstica, la filosofìa corporin-a antica e moderna, la metafìsica rassionalista. A propòsit dj'ipòtesi, ëdcò Newton a l'ha formolà dle congeture: an sla natura dla lus, an sla strutura elementar ëd la materia, an sla càusa dla gravità; e a l'ha elaborane vàire version diferente: cola dl'éter, cola corporin-a clàssica (an dotand ij corporin ëd fòrse soe pròpie o an sugerend na solussion dla càusa dle fòrse an n'atività spiritual o divin-a).

Siensa e religion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ant ël contest metafìsich ëd la siensa newtonian-a a l'han avù un ròl amportant dle fòrte motivassion religiose. Soa argomentassion fondamental as basava an sl'arpijé torna ij tema clàssich ëd la tradission fìsica-teològica, arnovà da j'arzultà dla neuva siensa fìsica: conforma a sòn, l'órdin e l'armonìa dla màchina dl'univers a arvelo l'esistensa ëd n'esse motobin potent coma soa càusa.
A costa argomentassion, ch'a l'avìa për but ëd surbì an na prospetiva providensial la vision mecanicista dla natura, Newton a gionzìa na sotlignadura dël caràter arbitrari e continuà dl'antërvension dla volontà divin-a ant l'órdin contingent e impërfet ëd la natura. Da sòn a l'é rivaje la crìtica ëd Leibniz, ch'a paragonava ël ëd Newton a l'arlogé che ëd tansantan a l'ha damanca ëd carié cola mostra ch'a l'é ël mond.

An dzorpì, Newton a tirava dj'amplicassion teològiche a la base dël concet dë spassi. An efet, si da na part lë spassi assolù a l'era 'n concet necessari dla neuva mecànica, fondament giustificativ dël prinsipi d'inersia, da l'àutra a l'era s-ciairà da Newton tanme ël contest ëd l'assion divin-a ant l'at dla creassion e dël sucessiv goern dël mond.

J'argomentassion ëd Newton a son ëstàite motobin ëspantià an gir për euvra dij sò dissìpoj, soens sostnù da darera da chiel-midem, coma cand dël 1715-1716 a l'ha colaborà, restanda stërmà, con S. Clarke ant la polémica epistolar che chiel-sì a l'avìa con Leibniz an sij tema dlë spassi, dël temp e dël rapòrt antra Dé e ël mond.

A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]

Euvre prinsipaj[modìfica | modifiché la sorgiss]

La prima edission dij Principia mathematica, con le coression ëd Newton për la seconda edission
  • Enumeratio curvarum trium dimensionum (1667).
  • De methodis serierum et fluxionem (1671).
  • De analysi (1669).
  • Philosophiae naturalis principia mathematica (prima edission scrivùa antra 'l 1684 e ël 1686, ann ëd la presentassion a la Sossietà real, e stampà dël 1687).

Soa ciadeuvra, publicà possà da sò amis Halley ch'a l'ha pagane ëdcò ij fré dë stampa. A son ëstàit un sucess editorial për soa época: la prima edission a l'ha vendù tërzent còpie.
Newton a l'avìa trovà j'arzultà ëd cost'euvra an dovrand ël càlcol infinitesimal, ma peui a l'ha travajà për rampiassé le dimostrassion e deje na forma geométrica. A conten-o ëdcò n'antissipassion dël càlcol dle variassion andoa Newton a detérmina la forma dla surfassa d'arvolussion ch'a traversa un flùid con arzistensa mìnima.
L'euvra a l'é organisà an tre lìber. Ant ël prim lìber, ch'a resta ël prim tratà ëd mecànica rassional, Newton a l'ha vorsù formolé le definission e j'assiòma, dont la laj d'inersia. A l'era peui smonùa la nossion ëd massa e analisà la distinsion antra assolù e relativ për lòn ch'a toca lë spassi e 'l temp. A l'era ëdcò smonùa soa neuva nossion ëd fòrsa e stabilì ël prinsipi d'assion e reassion.
Ant lë scond lìber a tratava dël moviment ant un mes arzistent e a fasìa në sbòss d'idrodinàmica.
Ël ters lìber, De mundi systemate, a smonìa ël sistema dël mond. Soa esposission as duverta con ij satélit ëd Gieuv e coj ëd Saturn e a rend cont nen mach dël moviment dij pianeta, ma ëdcò dij maré e dël moviment ëd le comete.
L'euvra a contnisìa ëdcò, sota 'l tìtol Regulae philosophandi, n'abresé dël métod ëd le siense fìsiche, che Newton a l'ha continuà a modifiché e anrichì ant j'edission sucessive dij Principia.

  • Opticks (tre edission publicà durant la vita ëd Newton, dont la prima dël 1704; na quarta edission a l'é surtìa dël 1730).

Newton a l'ha spetà ch'a-i muirèissa Hooke prima ëd publiché coste soe arserche. Ant la prima edission, an anglèis, rispet a le version precedente a l'ha fàit dle gionte amportante anté ch'a proponìa na prefigurassion dla nossion ëd longheur d'onda, bele an restand fidel a na concession corporin-a dla lus. Ant l'edission latin-a a smonìa, an apendis, në s-cèt tratà ëd càlcol antëgral che a fasìa a la fin conòsse al pùblich ij sò métod.

  • Arithmetica universalis sive de compositione et resolutione (1707).
  • The chronology of ancient kingdoms amended (1728).
  • Observations upon the prophecies of Daniel and the Apocalypse of St John (1733).