Gottfried Leibniz

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Gottfried Wilhelm Leibniz (o Leibnitz, von Leibniz) a l'é stàit filòsof rassionalista, matemàtich e òm dë stat. Sò pensé a l'ha avù n'anfluensa ancreusa ansima a tuta la filosofìa europenga ch'a l'é vnuje apress. A l'era nassù a Lipsia ël 1 ëd luj dël 1646 e a l'é mòrt a Hannover ij 14 ëd novèmber dël 1716.

La gioventura

A vnisìa da na famija nòbila e coltivà e a l'é chërsù an n'atmosfera rica d'erudission: tre generassion ëd sò cé a l'avìo travajà për ël goern ëd Sassònia; sò pare e sò grand ëd mare a j'ero professor universitari. Anlevà da sò pare protestant ant n'atmosfera rica ëd sens religios, già da masnà Leibniz a dimostrava notèivoj capassità d'amprende; da cit a l'era stàit mandà a la scòla Nicolai ëd Lipsia e da cand ch'a l'avìa ses agn a passava bomben ëd temp a lese ant la biblioteca ëd sò pare.
Da sò pare, mòrt dël 1652, Leibniz a l'avìa ardità la passion për jë studi stòrich. A eut agn a l'ha amprendù ël latin; ancor prima ëd compie dódes agn a l'era bel fé për chiel lese an latin e a l'avìa ancaminà a studié ël grech. A l'era ëdcò bon a scrive dij vers an latin.
Apress esse formasse n'educassion dzortut umanìstica, a quìndes agn a intra a l'Università ëd Lipsia 'me student an drit, filosofìa (sota Jakob Thomasius) e teologìa, anteressand-se a problema 'd metafìsica. A oten ël bacelierà dël 1663 con la tesi De principio individui, anté ch'a difend la dutrin-a nominalìstica che l'andividualità a l'é constituìa da tuta l'entità o essensa 'd na còsa.
Durant ij prim doi agn a l'università a les un përfond d'euvre filosòfiche e a fa conossensa con le dëscuverte dj'ansidit filòsof naturaj dël temp: Kepler, Galilei, Descartes. An rendendse cont che costa neuva filosofìa a podìa pa esse capìa sensa conòsse la matemàtica, Leibniz a passa l'istà dël 1663 a l'università ëd Jen-a anté ch'a frequenta ij cors ëd matemàtica d'Erhard Weigel.
Rintrà a Lipsia a l'é torna dasse al drit.

Già ant ël prim perìod ëd soa produssion a-i son tant ëscrit ëd caràter giurìdich ('me Disputatio juridica de conditionibus, 1665; Disputatio de causibus perplexis in jure; 1666) che arserche ant ël camp ëd la lògica e dla matemàtica (Dissertatio de arte combinatorica, 1666). Dël 1666 la facoltà ëd Lipsia a j'arfuda la nòmina a dotor: la rason ofissial a l'é ch'a l'era tròp giovo. Antlora chiel a chita soa sità e a tramuda a Noremberga, andoa che an novèmber dël 1666 a passa sò dotorà a l'Università d'Altdorf con na memòria an s'un neuv métod, stòrich, ëd mostré ël drit (Nova methodo docendi discendique juris). An Altdorf a-j eufro na càtedra ëd drit, ma chiel a l'arfuda.

L'angagg pùblich

Për tuta la vita Leibniz a cobia ai sò studi n'infatigàbil atività pùblica (dzortut polìtica e diplomàtica) che, bele che soens compagnà da na candidità utopìstica, a rendìa cont ëd soa vision fondamental dël savèj, conforma a la qual ël patrimòni dle conossense sientìfiche a dev avèj për but ël progress ëd la sossietà sivil. Sòn a s-ciairiss da na part l'anteresse ch'a l'avìa për j'inovassion tecnològiche gropà al dësvlup ëd la siensa (për esempi, a l'ha travajà chiel-midem a la progetassion ëd màchine për fé ij cont: soa calcolatris a podìa fé d'operassion pì complicà che cola ëd Pascal), da l'àutra jë studi da chiel ëmnà ant la filologìa e la storiografìa ch'a l'avìo d'amplicassion polìtiche, adressà a fortì l'unità stòrica e coltural ëd la nassion alman-a. An efet, da banda dj'ideaj universalista ch'a vëddìo ant la consiliassion religiosa un passage obligà për l'aprocesse dij pòpoj, Leibniz a cudìa ëdcò l'ideal dl'unificassion dl'Almagna.

An visitand Noremberga, a l'avìa fàit conossensa con Johan Christian von Boyneburg, ch'a l'era stàit prim ministr dl'eletor ëd Magonza; Leibniz a dventa consijé a la canselerìa ëd cort dl'eletor ëd Magonza dël 1667, cand a l'era andàit a smonje sò Nova methodo docendi discendique juris. Cost ancàrich a l'era l'ocasion ëd buté an pràtica sò ideaj polìtich. Soa atività a ancamin-a con l'ancàrich d'assistent a la revision dlë statù.
Dël 1669 la coron-a ëd Polònia a l'era vnùita vacanta e Leibniz a l'é stàit ancarià ëd sosten-e le rason ëd na candidadura alman-a. Antlora a scriv Specimen demonstrationum politicarum pro rege Polonorum eligendo, anté ch'a serca ëd dé na dimostrassion matemàtica ch'a l'era ant l'anteresse dla Polònia d'avèj ël cont ëd Neuburg tanme re; a la fin a l'é però elegiù un prinsi polonèis.
Ant në scrit dël 1670 Leibniz a possa për la creassion ëd n'antèisa për protege l'Almagna e a fortiss che jë stat europengh a dovìo dovré soa potensa nen an combatend-se an tra 'd lor, ma për conquisté ël mond nen cristian.
Soa atività pùblica a l'avrà sò pont pi àut ant ël 1672 con la mission diplomàtica mnà da chiel a Paris, su anvit dël segretari dë stat ëd Fransa, Simon Arnauld de Pomponne, për convince Luis XIV a conquisté l'Egit, arnonsiand parèj a l'anvasion dl'Olanda.

Ël perìod ëd produssion pì bondosa

Sò perìod a Paris, durà fin-a al 1676, a l'é stàit un faliment për soa mission diplomàtica, ma motobin drù da na mira filosòfica e sientìfica. A l'é an coj agn che Leibniz a fa conossensa con A. Arnauld e N. Malebranche, a aprofondiss ël cartesianésim (dont a dirà soèns ch'a l'é ël vestìbol dla verità, ma mach ël vestìbol) e a fa amicissia con Christiaan Huygens, ch'a armarca sò talent matemàtich e a l'ancoragia a studié. A ancamin-a antlora ël perìod pì fiamengh ëd soa atività ant la matemàtica e la fìsica.
Da gené a mars 1673 a fa un viage a Londra an mission diplomàtica për l'eletor ëd Magonza; a strenz amicissia con Oldenburg, segretari dla Royal Society, col chìmich Boyle e 'l matemàtich Pell. An avril a dventa mèmber dla Royal Society.
Rintrà a Paris as dédica, guidà da Huygens, a studi ëd geometrìa e a ancamin-a na serie d'anvestigassion ch'a lo menëran ant ël 1675-1676 a soa anvension dël càlcol diferensial e antëgral. Sò travaj a l'é publicà dël 1684; Newton a lo sospetrà d'avèj lesù sò manoscrit an sël càlcol diferensial e a-i nassrà na rusa su chi a l'avìa anventalo prima.

Dël 1673 a ancamin-a a travajé për ël duca Gioann Federich ëd Brunswick-Lüneburg, con ël qual a l'avìa corëspondù ëd tansantan.

L'artorn

Dël 1676 ël duca a-j ciama ëd tramudé a Hannover, tanme bibliotecari ëd cort. An efet, ës travaj a l'era mach un pretest për podèj buté an tren vàire inissiative: fondassion d'arviste sientìfiche, anstitussion d'academie, progetassion d'arforme polìtiche e religiose. Leibniz as trasferiss, an passand prima për l'Olanda, anté ch'a rëncontra Spinoza, e a fa conossensa con Leeuwenhoek.
Për quarant'agn, e sota tre prinsi 'd fila, Leibniz a resta al servissi dla famija Brunswick, dont a l'é ëdcò ancarià dë studié la genealogìa, lòn ch'a lo ten fòrt ocupà e ch'a-j fa chité për un pòch sò travaj sientìfich. Lòn ch'a l'é riussì a fé sl'argoment a sarà publicà ant ël 1843. An costi travaj a stabiliss j'orìgin comun-e dle famije Brunswick e Este. La stòria ëd Brunswick midema a l'é stàit ël darié travaj ëd soa vita: a coata ël perìod 768-1005 e a l'é stàit anterompù da soa mòrt.
Dël 1682 a fonda l'arvista Acta Eruditorum.
Dantorn al 1686 a l'era ampegnà al proget d'unifiché torna le cese catòlica e protestante: ëd col ann a l'ha scrivù Systema theologicum anté ch'a serca ëd trové un teritòri comun ant lòn ch'a chërdo catòlich e protestant, ma as rend dlongh cont dle dificoltà. Gnanca l'àutr proget ch'a l'avìa ëd na reunion dle cese arformà e luteran-e a l'ha avù pì gran sucess.
Dël 1690 a l'é nominà bibliotecari a Wolfenbüttel dal duca Antòni ëd Brunswick-Wolfenbüttel. Ant ël 1699 a dventa mèmber ëd l'Academia dle Siense ëd Paris (prim mèmber ëstrangé), l'ann apress consijé dl'eletor ëd Brandeborgh. J'11 ëd luj dël 1700 a l'é fondà l'Akademie der Wissenschaften ëd Berlin, che chiel a l'avìa progetà e dont a dventa pressident a vita. Dël 1711 a l'é consijé segret ëd Pero ël Grand e dl'amperador Leopold d'Àustria e a l'é nominà baron dël Sacr Roman Amper.

La fin

Ël darié perìod ëd soa vita, già dai prim agn dël Setsent, a l'é sombr. Ij sò rapòrt con la ca dij Hanover a j'ero vastasse e a l'era slontanasse da la comunità sientìfica për soa rusa con Newton. La Royal Society a lo acusava d'avèj copià. Si da na part a l'é vera che an soa memòria dël 1684 Leibniz a l'avìa pà mensionà Newton, bele s'a l'era a conossensa 'd sò travaj as pensa ch'a sia rivà an manera indipendenta ai sò arzultà, ch'a vnisìo da na vision teòrica pì spantià e dont la formulassion a l'era mej.

Ant ij darié agn a l'era vnùit malavi, ma a l'avìa goernà la fòrsa 'd travajé. A l'é mòrt sol e a soa sepoltura a l'é andaje mach sò segretari Eckhart. A l'era mai mariasse e a l'ha avù gnun-e masnà.

Dël 1883 a l'han alvaje na statua a Lipsia.

Sò caràter

Leibniz a l'era bon a travajé tant e an pressa; ëdcò an camin ch'a viagiava a passava sò temp a arzòlve 'd problema matemàtich.
A l'é descrivù tanme moderà an soe costume, tolerant ma pront a dëscute. A-j piasìa arsèive j'onor e as dis ch'a fussa ëdcò tachign.

Soe contribussion sientìfiche

Ël pensé ëd Leibniz a forma na totalità orgànica dont ij vàire aspet (lògica, metafìsica, matemàtica e via fòrt) a son colegà.

Matemàtica

A l'adoss la formassion ëd Leibniz a l'era pà matemàtica. Apress sò rëncontr con Huygens, a les j'euvre ëd Pascal, Sluse, Grégoire de Saint-Vincent. Për Leibniz la matemàtica a resta pà mach n'utiss. So nòm a l'é dzortut gropà al càlcol diferensial e a l'anàlisi combinatòria.
Huygens a-j ciama ëd trové la soma dij nùmer triangolar: Leibniz a armarca che ${\frac {2}{n(n+1)}}={\frac {2}{n}}-{\frac {2}{n+1}}$ e a treuva parèj ch'a fa 2. Antlora as passion-a a lë studi dle serie numériche e a antërpreta j'arzultà ant ël quàder dj'arserche an sle quadradure, visadì ël cont ëd la surfassa ch'a sta sota na curva. Un dij sò arzultà, dle vire atribuì a James Gregory, a l'é che ${\frac {\pi }{4}}=1-{\frac {1}{3}}+{\frac {1}{5}}-{\frac {1}{7}}+{\frac {1}{9}}-{\frac {1}{11}}+\ldots$
Ij sò rasonament a stërmo lë bzògn d'un passage al lìmit e a ventrà speté fin-a al 1961 për che Robinson a daga na giustificassion sòlida a j'infinitesimaj, ant ël quàder dl'anàlisi nen standard.

Leibinz a l'avìa tavòta ël crussi d'esse bin capì e a l'é, ansema a Euler ël pì gran creator ëd notassion matemàtiche, ch'as deuvro ancor dël di d'ancheuj: a antroduv d - abreviassion ëd diferensa - për la diferensiassion, la notassion ${\frac {dy}{dx}}$ , ël sìmbol $\int$ , ch'a l'é la litra s dij sò temp, inissial dla paròla latin-a summa. A l'é 'l prim a dovré ëd fasson sistemàtica ël pontin për la multiplicassion, ij doi pontin : për la division, e a l'é mersì a chiel e a Newton che l'usage dël sign = ëd Recorde a së spantia. A l'é 'l prim ch'a deuvra la paròla fonsion.
A studia j'equassion diferensiaj linear e për fé sòn a l'é 'l prim ch'a utilisa la nossion ëd determinant. Ant l'àlgebra a l'ha studià ij sistema d'equassion ëd prim gré. As dev ëdcò a chiel la fórmola dël multinòmi, dësvlup ëd $(x+y+z)^{3}$ .

Dël 1683 a dimostra che tuti ij nùmer dla forma $n^{k}-n$ a son divisìbij për k si k a l'é 'n nùmer prim.

Leibniz a l'é ëdcò anventor dël sistema binari, ch'a l'é a l'adoss dij modern ordinator.

Na metafìsica rassionalìstica

Leibniz a arconòss na relassion d'isomorfism an tra pensé e lengage. Un dij problema ansima ai quaj as concentra 'd pì ant j'agn ëd soa gioventura, e che d'àutra part a restrà sempe al sènter ëd soa riflession, a l'é col ëd la costrussion ëd na lenga universal e d'un sistema universal ëd rasonament, visadì na lenga concepìa 'd fasson d'assossié sìmboj sempi a 'n cit ansem ëd concet sempi e d'esprime qualsëssìa concet pì complicà për mojen ëd sìmboj compless arzultant da 'd combinassion conveniente ëd sìmboj sempi.
A assòcia a minca concet primitiv un nùmer prim e a minca concet compòst ël prodot dij nùmer dij concet primitiv ch'a lo compon-o; ma ij sò travaj, nen publicà, a rivo nen a na conclusion anteressanta. Un-a dle rason ëd sò faliment a l'é che Leibniz as rendìa pa bin cont ëd le limitassion dla lògica clàssica e a l'era convint che tut rasonament giust a fussa traduvìbil për mojen dij silogism catalogà da Aristòtil.
Ës proget d'art combinatòria a pija na ciàira ispirassion da na tradission metafìsica (soens davzin-a a vision ëd natura esotérica e màgica) ch'a armonta a R. LLull e ch'a visa a arcostruì la strutura dl'univers antregh a parte da element o concet fondamentaj. La novità mnà da Leibniz a consist ant la rigorosa sistematicità dont a stabiliss l'ansem dij concet e soe relassion e, da na mira lenghìstica, ant ël tentativ ëd formalisé le laj sintàtiche ëd combinassion dij sign an arsercand d'algoritm convenient. Ant ës sens-sì l'arserca dl'ansidita caraterìstica universal as cobia con sò anteresse për j'aspet dij cont (an particolar dle dedussion) dla lògica e pr'ij procediment formaj dla matemàtica, dzortut ëd l'àlgebra: për chiel, a l'é la dedussion lògica e formal ch'a forniss na fondassion për la matemàtica.

An efet, l'idèja che ël pensé dl'òm a peula esse descrivù basand-se ansima a n'alfabet ëd sìmboj sempi regolà da liure sintàtiche rigorose a peul pà separesse da l'idèja ch'a esista un pur càlcol ëd le forme an general; parèj Leibniz a l'é mnà 'd na fasson natural a formolé n'esigensa ch'a sarà a la bas dij dësvlup ëd la lògica simbòlica moderna, visadì l'esigensa dl'assiomatisassion dël càlcol. Për Leibniz costa ampostassion a l'é nen limità a j'aspet lògich-formaj, ma a fa part ëd na vision dël real ch'a pògia tuta su na metafìsica rassionalìstica ch'a assigna a la realtà na strutura ideal ch'a coincid con l'essensa ëd Dé. An efet, për Leibniz la lògica a l'é nen mach ars demonstrandi, visadì n'ansem ëd procedure ëd dedussion, ma ëdcò ars inveniendi, visadì na lògica dla dëscuverta e dl'anvension ch'a përmet d'intré andrinta a le còse. Parèj, l'arserca an sle proprietà formaj dla lògica e dla matemàtica a l'é da consideré part ëd na vision global ch'as fonda an sla metafìsica (e miraco ëdcò an sla teologìa).
A studia na teorìa dl'àlgebra dla lògica, antroduvand l'adission, la multiplicassion, la negassion e la class veuida; a s'anteressa antlora a le relassion astràite dont a studia simetrìa e transitività; a parla d'anclusion e ëd lòn che al di d'ancheuj as ciama na bijession.
Leibniz a contìnua nen si studi e da vej sòn a sarà sò aringret. A ventrà speté ël sécol ch'a fa XIX e ij travaj ëd Boole e de Morgan, e dël sécol apress coj ëd Whitehead e Russell, për dësvlupé costa branca.
J'idèje ëd Leibniz a l'han anfluensà ël programa logicista ëd Frege e le dutrin-e ëd Cantor. Un procediment diret e simbòlich ëd cost tipo për traté la geometrìa a l'é stàit anmaginà dël sécol ch'a fa XIX da Hermann Grassmann.

Filosofìa

Leibniz a l'é, ansema a René Descartes e Baruch Spinoza (dont a pija bon-a part ëd soa filosofìa an sl'ética), un dij grand rassionalista dël sécol ch'a fa XVII. Soa filosofìa as arfà a la tradission scolàstica ma a antìssipa ëdcò la lògica e l'anàlisi moderne. As manifesta dnans ëd tut an sò otimism.

Dël 1670 a l'ha scrivù na monografìa an slë stil filosòfich, antrodussion a n'edission d'Anti-barbarus ëd Nizolius: esse precis e ciàir, a fortiss, a l'é lòn ch'a-i va ant lë stil filosòfich e la mej lenga për oten-e sòn a l'é l'alman.
La pì part ëd sò travaj filosòfich a armonta a j'agn an tra 'l 1690 e ël 1716 e për la prima desen-a d'agn ij sò scrit an sl'argoment a son dzortut djë sbòss preliminar.
Ij darié agn ëd soa vita a son dzortut amportant për soa corëspondensa con Clarke, anandià për ël desideri dla neuva argin-a d'Anghiltèra, a propòsit ëd Dé, l'ànima, lë spassi, la durà.

La stra lògica a la nossion ëd sostansa

La conession an tra lògica e metafìsica a dà cont, almanch an part, dla liura an tra la teorìa dla proposission ëd Leibniz e ël concet ëd sostansa. Leibniz a arfuda la sostansa tanme estension, dagià che lòn ch'a l'é spantià as peul divid-se, mentre la caraterìstica essensial ëd la sostansa a l'é l'unità assolùa. A propon donca un concet ëd sostansa tanme sènter ëd fòrsa, ch'a trassend la dimension material dl'estension, combin ch'a n'é premëssa e fondament. Scond chiel tute le caraterìstiche dla natura estèisa (resistensa, moviment e via fòrt) a manifesto gnente d'àutr che l'assion ëd fòrse che, d'àutra part, a son nen ëmzuràbij dal pont ëd vista dl'estension corpòrea.
Conforma a Leibniz, na proposission a l'é vera cand ël predicà a l'é contnù ant ël soget. L'idèja ëd Leibniz a l'é che ël soget a l'é 'n concet ëd na complessità infinìa, visadì un concet ëd n'oget andividual për ël qual a-i é na quantità infinìa ëd predicà ver. Ël prinsipi ëd Leibniz dl'indissernibilità dj'idéntich a fortiss an efet che oget idéntich a l'han precisaman le mideme proprietà: na nossion andividual a l'é gnente d'àutr che l'ansem ëd tuti ij predicà ver për cola sostansa.
Leibniz a fa na distinsion an tra proposission necessarie (verità dla rason, visadì proposission dont la negassion a compòrta contradission, o proposission vere an tuti ij mond possìbij) e proposission contingente (verità ëd circostansa, visadì proposission dont la negassion a men-a nen a na contradission, o proposission vere an cost mond ma ch'a podrìo esse fàusse an d'àutri mond possìbij). Tutun, Russell a l'ha armarcà che la vision ëd Leibniz a portërìa a fortì che tute le proposission dla forma soget-predicà ch'a son vere a son ëdcò necessarie.

Le preuve dl'esistensa ëd Dé

Për Leibniz a-i son quatr preuve dl'esistensa ëd Dé: l'argoment ontològich, l'argoment cosmològich, l'argoment ëd le verità eterne e l'argoment ëd l'armonìa preordinà.

L'argoment ontològich a pija la preuva ontològica d'Anselm d'Osta e a la completa con la dimostrassion dla possibilità ëd Dé definì tanme l'esse pì perfet.

L'argoment cosmològich a fortiss che al mond tut a l'é contingent, visadì a sarìa possìbil da na mira lògica che a esistèissa nen, e sòn a val ëdcò për l'univers antegr. Scond Leibniz, tut a dev avèj na rason suficenta e la rason suficenta për l'univers a na dev esse fòra e costa-sì a l'é Dé.

L'argoment ëd le verità eterne a l'é ch'a dev ess-ie na rason për tut ël mond contingent e la rason a peul nen esse 'dcò chila contingenta, ma a venta sërchela an tra le verità eterne, visadì cole afermassion ch'a son sempe vere. Coste verità eterne a son pensé ant la ment ëd Dé.

La mònad e l'armonìa preordinà

Lòn che Leibniz a antend për nossion andividual a l'ha d'amplicassion amportante da na mira metafìsica. Da già che costa nossion a dev esse esaurienta, a na ven che conforma a Leibniz minca sostansa a l'é descrivìbil an manera autònoma e a forma parèj un mond a part, indipendent da minca àutra còsa, gavà che da Dé. A nass parèj ël concet ëd mònad, visadì na sostansa sempia, pà spantià, nen divisìbil, ch'a peul nen ësvanì e ch'a peul nen avèj na sorgiss natural, an podend mach ancaminé për creassion e finì anientà. Le mònad a son le sostanse andividuaj e sempie, sènter ëd fòrsa e d'atività, ant l'istess temp spirituaj e fondament ëd l'atività corpòrea. Ëd conseguensa a-i é nen manera dë spieghé 'me na mònad a peussa cangé o esse modificà an soa anteriorità da chèich àutra creatura: conforma a Leibniz le mònad a l'han pa dë fnestre a travers le quaj as peussa intré o seurte.
Peul desse che la negassion ëd l'anterassion causal an tra le mònad a fussa un tentativ ëd risponde al problema dij rapòrt an tra còrp e ment, problema gropà a col dl'armonìa preordinà. Conforma al concet leibnissian d'espression, na còsa a na esprim n'àutra cand ch'a-i é un rapòrt regolar e costant an tra lòn ch'as dis dl'un-a e dl'àutra. La prerogativa 'd na mònad a l'é pròpe d'esprime lòn ch'a la sirconda, d'esse un pont ëd vista an sl'univers antegr: a l'é vera che la nossion andividual a l'é autosuficenta e a comprend tuti ij predicà ch'a la rësguardo, ma an creand le vàire mònad Nosgnor a l'ha rispetà ij prinsipi lògich an tnisend cont dle compatibilità ressìproche. Da sì l'imàgin avosà dël creator paragonà a n'arlogé che, an fabricand ij vàire orlòge, a na dispon ij mecanism an manera da oten-e n'acòrd perfet.
Ij prinsipi che Nosgnor a l'ha rispetà an creand l'univers a son ëstàit da chiel sernù liberaman, ma d'àutra part e dagià che la perfession a l'é un-a dle caraterìstiche divin-e, Dé a l'ha crealo rispetand coj prinsipi che, si violà, a l'avrìo mnà a 'n mond contraditòri o caòtich. Tutun sòn a dà ancor nen cont ëd la rason përchè Nosgnor a l'abia creà pròpe cost mond, dagià che la ment divin-a a peul prevëdde na quantità infinìa d'àutri mond possìbij, mincadun sensa contradission. La rispòsta ëd Leibniz a l'é che ël creator a l'ha agì conforma al prinsipi dël mej, ch'a l'é ëd natura moral e pà lògica, lòn ch'a l'ha mnalo a serne ël mej dij mond possìbij: as trata ëd col mond ch'a conten la pì gran quantità d'essensa, ëd possibilità, visadì col anté ch'a-i é la pì gran quantità ëd còse compatìbij an tra 'd lor.
Parèj, lòn che Leibniz a ciama matemàtica divin-a e ch'a l'é paragonàbil a 'n càlcol combinatòri a l'ha mnà Nosgnor a serne col mond anté ch'a-i é la pì gran varietà ëd còse ant la manera pì sempia e eleganta. S'i pensoma ai diferent mond possìbij tanme a combinassion dë stat ëd còse, as peul antlora disse che Nosgnor a l'ha preveduje tuti e a l'ha sernù col ch'a l'é struturalman pì rich.

La libertà

Costa vision a smonìa ëd dificoltà an relassion al problema dël lìber giudissi: 'me ch'a l'é possìbil buté d'acòrd la libertà përsonal e la previdensa ëd Nosgnor? Leibniz a fa diferensa an tra necessità e sicurëssa. La prima a l'é na nossion definìbil an dij termo lògich: a l'é necessari tut lòn dont la negassion a men-a a na contradission. Nompà, la sicurëssa a l'é mach na modalità gnoseològica: Nosgnor a l'é sigur an partensa ëd lòn ch'a-i ancapitrà, ma sòn a gava gnente a la libertà dl'òm an tra le vàire sernie ch'a son nen contraditòrie. Leibniz a pògia ël concet ëd libertà ansima a col ëd possibilità e, ant l'istess temp, ëd contingensa: a l'é për decret ëd Nosgnor ch'a l'ha soasì pròpe cost mond che le còse a son andàite parèj, e nen për na necessità lògica, tant a l'é vera ch'a sarìa ëdcò concepìbil un cors dj'event diferent.
A l'é parèj che Leibniz a sërca 'd fé front a j'aspet determinìstich ëd soa vision matematisanta dla creassion con na concession ativa dl'òm, an contraponend a j'ipòtesi fatalìstiche na vision che chiel a ciama cristian-a ëd destin: la fiusa dl'òm an Nosgnor a dev esse completa e lòn ch'a-i é 'd mej a l'é 'd vorèj lòn che chiel a fa.

Leibniz, tanme Spinoza, a fortiss che la libertà a consist a andé da press a la rason e la s-ciavensa a l'é andeje dapress a le passion. Ant l'amor un a treuva la gòj ant ël boneur ëd cheidun d'àutr e d'l'amor a-i ven-o la giustissia e la laj.

La mal

Leibniz a dovìa dé na rason dl'esistensa dla mal ant ël mej dij mond possìbij. Con ës but, a marca na distinsion an tra tre qualità ëd mal: la mal metafìsica, o imperfession, vorsùa ëd fasson incondissionà da Dé tanme essensial a le creature; la mal fìsica, 'me 'l dolor, vorsùa 'd na fasson condissionà da Dé tanme punission o coma mojen për na bin pì granda; la mal moral, ël problema pì grand, che Leibniz a preuva a giustifiché an vàire manere, për esempi an fortend ch'a l'é mach permëttùa e nen vorsùa da Dé, përchè tutun un mond con la mal a resta mej ëd minca àutr mond possìbil. A venta però arconòsse che an costa manera Leibniz a dà pà na spiegassion convincenta dla chestion.

Soa vision ëd la natura

An soa vision ëd la natura, che a consìdera tanme union ëd doi mond, col ëd j'òm e col dle còse, Leibniz a aceta l'ampostassion mecanicìstica dla fìsica dël Ses-sent, combin ch'a j'arconòssa nen d'esse l'ùnich livel possìbil d'arpresentassion, dagià che a peul dé cont mach dl'univers fenoménich. Da giovo Leibniz a aderiss ai prinsipi dla fìsica cartesian-a, dont as dëstaca viaman. Ant na litra dël 1669 a Jakob Thomasius a fortiss che la spiegassion mecànica dla natura për mojen ëd grandëssa, figura e moviment a l'é nen an contrast con la Fìsica d'Aristòtil, anté che chiel a treuva pi 'd verità che ant le Meditassion ëd Descartes. Tutun, an na monografìa dël 1668, a fortiss che coste qualità dij còrp a l'han da manca d'un prinsipi nen corporal, visadì Dé, për na spiegassion pì ancreusa.
An Hypotesis physica nova (publicà dël 1671), d'acòrd con Descartes che ij fenòmeno corpòreo a van ëspiegà a parte dal moviment, a dësvlupa na spiegassion mecànica dla natura fortend che l'adoss d'ës moviment a l'é n'éter fin, ch'a smija a la lus o pitòst ch'a la costituiss, che an penetrand tuti ij còrp a l'é sorgiss dij fenòmeno dla gravità, dl'elasticità e via fòrt.
A la laj cartesian-a dla conservassion dla quantità 'd moviment (prodot ëd massa për andi) Leibniz a contrapon la laj ëd conservassion dla fòrsa viva (o energìa: massa për ël quadrà dl'andi). Sòn a va pì d'acòrd con soa vision general dl'essensa dla materia tanme fòrsa, vision conforma a la qual la natura d'un còrp a consist nen an soa estension (concession cartesian-a dla materia tanme res extensa), ma an n'assion ch'as colega a soa estension: l'atività (sfòrs, o conatus) a l'é essensial a la sostansa. La materia a l'é concepìa tanme n'ansem d'angign infinitaman cit e minca angign a l'é 'n compless ëd mònad gropà ansema da na mònad dominanta; le realtà ch'i conossoma a son d'angign pì complicà ch'a arzulto da l'ansem ëd vàire angign particolar unificà da na neuva mònad dominanta superior, che ant l'òm a l'é l'ànima rassional. Da sì ëdcò sò arfud dla teorìa corporin-atomìstica dla materia (che a l'ancamin a l'avìa acetà), colegà a soa vira a la vision dla natura 'me continuità: ant l'univers a esisto nen ëd passage brusch da në stat a sò contrari, përchè a-i é na quantità infinìa ëd cite nuanse. Costa teorìa a l'é colegà da Leibniz a la dutrin-a dl'armonìa preordinà.
Oponend-se a Newton (che d'àutra part a acusava 'dcò ëd greva carensa filosòfica, përchè chiel-sì a arfudava ëd sërché na spiegassion metafìsica a la fòrsa gravitassional), Leibniz a bandon-a la vision dë spassi e temp tanme realtà indipendente: a dvento anvece fonsion ëd la fòrsa, anté ch'a l'é identificà la realtà sostansial pì genita. Lë spassi a l'é definì tanme órdin ëd le còse coesistente; ël temp 'me órdin ëd le còse an sequensa.

La gnoseologìa

An contraposission a Locke, conforma al qual tute le conossense a ven-o d'l'esperiensa, Leibniz a sosten la tesi dlë spoticism, fortend che ant l'ànima a l'é già presenta a livel potensial tuta la conossensa. Chila-sì as dësvlupa an passand da përcession disordinà e nen ciàire a idèje ciàire e vuajante. L'esperiensa a l'ha la fonsion, a travers la përcession, ëd dësvijé na potensialità ch'a l'é andrinta a la natura dl'ànima midema. Leibniz a sërca parèj ëd sodësfé le diferente esigense smonùe dal rassionalism e da l'empirism. Për cost tentativ ëd fé na sìntesi ordinà dle doe opòste tendense dla filosofìa moderna, bele che sensa sucess, a l'era stàit considerà un dij pì amportant precursor dl'idealism da la storiografìa ëd derivassion hegelian-a.
Për Leibniz ij gré dël process ëd conossensa a son: la sempia përcession, ch'a corispond a la sensibilità pura e tanme sòn a l'é mach virtualità dël conòsse, amprendiment nen ciàir, incossent dij dàit; ël passage a l'apërcession, ch'a l'é la cossiensa dle përcession, për mojen dla qual as passa da la scurità a la ciairor dl'antelet; l'ulterior atività dl'antelet ch'a dëssern j'element, ch'a forma la përcession già ciàira e a na capiss le conession. An tra atività conossitiva sensorial e anteletual a-i é na diversità essensial ëd livel, ma ëdcò perfeta continuità e unità (conforma al prinsipi ëd continuità che scond chiel a marcia ant ël camp ëd la realtà antrega). Për giustifiché costa continuità ant ël process dla conossensa, Leibniz a antroduv ël concet ëd cite përcession, ch'a son cole përcession ch'a intro a compon-e le përcession ciàire, bele che daspërlor a son nebiose e confuse. Donca coste përcession da na part a son già na conossensa, ma da n'àutra a-l lo son ancor nen. Parèj la continuità dla conossensa as giustìfica tanme passage progressiv, antern a la conossensa midema, da l'incossensa fin-a a la conossensa ciàira e distinta. Antlora le mònad as peulo ordiné an na gerarchìa determinà dal livel d'arpresentassion dël mond: da cole ch'a l'han n'arpresentassion dël mond pì confusa, fin-a a Dé, ch'a l'é la mònad màssima, cola ch'a l'ha l'arpresentassion dël mond pì ciàira e distinta. Minca mònad a l'é në specc ëd l'univers an soa totalità, ma mincadun-a da sò pont ëd vista.

Àutre contribussion

La lista dle chestion dont a l'é anteressasse Leibniz a l'é dësmisurà.
Contribussion amportante soe a toco ëdcò la fìsica e la técnica, con d'antuission ch'a l'avrìo butà pì tard an biologìa, meisin-a, geologìa, probabilità, psicologìa e siense dl'anformassion. Sò scrit a toco soget ëd polìtica, drit, moral, teologìa (dël 1669 a scriv na difèisa dla dutrin-a dla Tërnità, contra Wissowatius), stòria e filologìa. A l'ha ëdcò scrivù ëd poesìe an latin.

A pòrto sò nòm

Criteri ëd Leibniz ëd convergensa për le serie a sign alternà.
Fórmola dël setor ëd Leibniz.
Régola ëd Leibniz për la derivassion d'un prodot ëd fonsion.
Relassion ëd Leibniz.

Euvre prinsipaj

Questiones philosophicae ex jure collectae (1664)

An cost'euvra Leibniz a consìdera la nossion ëd continuità an arferiment ai travaj ëd Francis Hotman.

Disputatio juridica de conditionibus (1665)
Disputatio de causibus perplexis in jure (1666)

A l'é 'n tentativ gropà al proget ëd tuta soa vita d'un simbolism e d'un métod ëd pensé arformà.

Dissertatio de arte combinatoria (1666)

A l'é considerà ël prim travaj ëd combinatòria.

Nova methodo docendi discendique juris (scrivù ant l'anterval ëd sò viage da Lipsia a Altdorf; stampà dël 1667, dedicà a l'eletor ëd Magonza)

A tenta n'arcostrussion dël corpus juris e a conten la prima arcognission ciàira dl'amportansa dël métod ëstòrich an drit.

Hypothesis physica nova (1671)

Monografìa an doe part an sël moviment tanme spiegassion dij fenòmeno corpòreo: la prima prima part, an sij moviment concret, a l'é dedicà a la Royal Society; la sconda, sij moviment astrat, a l'Academia 'd Paris.

De progressione dyadica (15 mars 1679)
Summum calculi analytici fastigium (dzèmber 1679)
Nova methodus pro maximis et minimis (1684)
Meditationes de cognitione, veritate et ideis (1684)
Brevis demonstratio erroris mirabilis Cartesii (1686)
Systema theologicum (1686, publicà dël 1819)
Specimen dynamicum (1695)
Essais de théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme, et l'origine du mal (1710)

A l'é l'ùnich sò travaj filosòfich complet, ch'a l'avìa ancaminà a scrive su arcesta dl'argin-a Carlòta ëd Prussia ch'a vorìa na réplica a Bayle ch'a sostnìa l'oposission an tra fé e rason.

La monadologie (1714)

Në sbòss ëd sò sistema, scrivù për ël prinsi Genio ëd Savòja.

Principes de la nature et de la grâce (1714)

Leibniz a travajava con pòca continuità e sistematicità a soe euvre, lòn ch'a n'ha rendune difìcil la publicassion. Soens ij sò travaj a son mach dë sbòss peui bandonà o ëd nòte provisòrie; mincatant as trata ëd litre amportante (indispensàbij për conòsse sò pensé).
Cola che miraco a l'é l'euvra filosòfica pì amportanta ëd Leibniz, Nouveaux essais sur l'entendement humain, anté ch'a dësvlupa soa psicologìa, a l'é concepìa da chiel tanme na crìtica motobin longa (apopré 500 pàgine) capìtol për capìtol dj' Essays ëd Locke; ma peui a arnonsia a publichela dòp che Locke a l'era mòrt.

Dël 1923 l'Academia dle Siense prussian-a a l'ha ancaminà n'edission completa ëd soe euvre, ancor nen livrà.