OSCE
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
L'Organissation për la Sigurëssa e la Cooperassion an Euròpa (OSCE) a l'é n'organisassion antërnassional ch'a serv coma strtura ëd discussion polìtica. Sò but costitutiv a l'é col dë giuteje a la sigurëssa dla region, ën basand-se ansima a la pràtica dla democrassìa e a lòn ch'a peul fé mej ij prossess ëd goèrn. La pì part dle 3,500 e pì person-e ch'a travajo për l'organisassion a resto ampegnà an operassion ant sël camp, nopà che mach anviron al 10% a sta 'nt j'ufissi sentraj. A l'é restà n'organisassion motobin cita e pòch conossùa fin a la mità dj'agn 1990, quand a l'é stàita sërnùa për pieje 'l pòst a l'ONU an Bòsnia e Erzegòvina, e da sòn a l'ha tacà a slarghesse e pijé pèis polìtich. Da na mira normativa, l'OSCE a l'é n'organisassion ad hoc fàita sot al capel ëd lë statut dle Nassion Unìe (Capitol VIII), e a la travaja për dé
Sò 56 stat partissipant a son dl'Euròpa, dël Caucas, dl'Asia Sentral e dël Nòrd América, ën coatand la pì part dl'emisfer setentrional. A l'é stàita dorbìa dij temp dla Guèra Frèida coma strutura ëd discussion antra Est e Òvest. Comsëssìa, la parità antra stat partessipant a l'é motobin assimétrica: jë stat ossidentaj (prinsipaj finansiator dl'associassion) as treuvo a gòde ëd na liberta d'assion a d'anfluensa ant sl'associassion midema motobin pì fòrta che nen cola dj'àutri stat, dzortut orientaj. Strutura e istitussion[modìfica | modifiché la sorgiss] La diression polìtica dl'organisassion a l'é fissà da Cap dë Stat e 'd Goèrn an dj'ancontr nen regolar ò programà, ma che as fan mach se e quand a-i në j'é da manca. La pressidensa dl'istitussion a-j va a un djë stat partessipant, con scadensa anual. Dël 2007 la pressidensa a l'é stàita dla Spagna, e dël 1 ëd Gené dël 2008 a-j andrà a la Finlandia. Ël Kazakistan a l'é antramentr ch'a possa për avej la pressidensa dël 2009, contut che Stat Unì d'América e Règn Unì a-j dago motobin contra. Consej dij Minìster[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'è la strutura gestiss ël livel decisional straordinari. Ël pòst ëd Pressident an càrica a l'é dël Ministr dj'Afé Forest dlë stat ch'a l'ha la pressidensa. Dël 2007, coma Pressident an càrica a-i é 'l Ministr për j'Afé Forest e la Cooperassion spagneul, Miguel Angel Moratinos. Consej Permanent[modìfica | modifiché la sorgiss]As ten na vira a la sman-a a Vien-a e a fa funsion për negossiassion e decision regolar. Pressident d'ës Consej a resta l'ambassador an Àustria dlë stat partessipant ch'a l'ha la pressidensa. Rëscontr për la cooperassion an materia ëd sigurëssa[modìfica | modifiché la sorgiss]Costa strutura-sì (dont nòm n'anglèis a resta Forum for Security Co-operation) a la va a giontesse al Consej dij Minìster e al Consej Permanent, coma ent decisional daspërchiel. Segretarià[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Segretarià dl'OSCE (almanch sò ufissi cap) a l'é 'cò chiel a Vien-a, an Àustria. Ël pòst ëd segretari general al dì d'ancheuj a 'l l'ha Marc Perrin de Brichambaut ( fransèis), ch'a l'ha arlevà Ján Kubiš (Slovachia). Ciambréa Parlamentar ëd l'OSCE[modìfica | modifiché la sorgiss]La Ciambréa Parlamentar ëd l'Organissasion për la Sigurëssa e la Cooperassion an Euròpa a delìbera arzolussion, antra j'àutre, a l'é stai-ne un-a dël 2005 ch'a l'ha fàit motobin discute, rësgoard la pijn-a rapresentansa dij resident dël Distret ëd Columbia ant jë Stat Unì [1]. Ufissi për j'Istitussion Democràtiche e ij Drit ëd l'Òmo[modìfica | modifiché la sorgiss]L'Ufissi për j'Istitussion Democràtiche e ij Drit ëd l'Òmo a l'istitussion pì veja dl'OSCE, dorbìa dël 1990. A l'é basà a Varsavia (an Polònia) e a travaja për tuti ij teritòri dl'OSCE ant ij camp dl'osservassion eletoral, dël dësvlup democràtich, dij drit ëd l'òmo, dla toleransa e dla nen-discriminassion, e ant ël camp legislativ. Për evité elession faussà l'ufissi a l'ha osservà pì che 150 elession e referendum a parte dal 1995, ën mandand fòra pì che 15.000 osservator. A l'ha travajà fòra sede doe vire an Afgànistan, ch'a resta un colaborator për la cooperassion dl'OSCE. Dij 9 d'otóber dël 2004 a l'ha mandaje na squadra d'agiut técnich për j'elession pressidensiaj, e dij 18 dë stémber dël 2005 n'àutra squadra d'agiut për j'elession parlamentar e dij consej provinsiaj. Rapresentant dla Libertà dë Stampa[modìfica | modifiché la sorgiss]L'ufissi dël Rapresentant dla Libertà dë Stampa, ch'a l'é dorbusse dlë dzémber dël 1997, a travaja për armarché le violassion ëd la libertà d'espression ant jë stat ch'a fan part dl'OSCE. Ij rapresentant a l'han 'cò la funsion dë giuteje a jë stat partessipant ën possand-je a butesse a nòrma OSCE, për tut lòn ch'a toca prinsipi e òbligh ant sla lìbertà d'espression e ant cola dij mojen ëd comunicassion. Al Rapresentant corent a l'é Miklos Haraszti, n'ex parlamentar ungherèis [2]. Àutri ufissi[modìfica | modifiché la sorgiss]L'organissation a l'ha 'd sò ufissi ëdcò a Copenhagen, Genëvra, L'Àia, Praga e Varsavia. Personal[modìfica | modifiché la sorgiss]L'OSCE a-j da travaj a 750 anvià antërnassionaj e 2.370 locaj. Mach 440 person-e a son ampiegà ant le struture decisionaj e aministrative sentraj. Pressidensa[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant le responsabilità dël Pressident an Càrica (PaC) a-i son
La càrica a l'ha na rotassion anual, e 'l pòst ëd PaC a-j va ël Ministr dj'Afé Forest dlë stat ch'a l'ha la pressidensa. Minca PaC a l'é giutà tant da col ch'a l'era an càrica anans ëd chiel che da col ch'a pijerà sò pòst passà n'agn. L'ansem dë ste tre person-e soèns as dis Tròica. L'orìgin dl'istitussion a va andré al Papé ëd Paris për na Neuva Euròpa (dël 1990). A son peui stàit j'Acòrd d'Helsinki (dël 1992) a deje a sta funsion na mira formal. Atività polìtiche e militar[modìfica | modifiché la sorgiss]L'OSCE a varda la sigurëssa da mira polìtica e militar, e sòn a men-a vàire òbligh për jë stat partessipant e vàire mecanism për evité e arzolve ij conflit. L'organisassion a sërca ëdcò dë fé chërse la sigurëssa militar ën possand për na pì gran trasparensa e cooperassion. Contròl dj'arme[modìfica | modifiché la sorgiss]La fin dla Guèra Frèida a l'ha lassà na motobin gran quantità d'arme ch'a servo pì nen, e che parej a son virasse anvers a lòn ch'as ciama mërcà gris dj'arme, un mërca antërnassional che soèns a l'é d'autut fòra lege. L'OSCE a giuta a fërmé lë spantiament dë st'arme e a smon d'assistensa për soa demolission. Contròl dij confin[modìfica | modifiché la sorgiss]J'assion dl'OSCE ant ës camp-sì a van da la prevension dij conflit a la gestion dle situassion ch'a-i ven-o dapress a ij conflit ch'a son podusse evit, formassion ëd competense e agiut antërnassional. Guèra contra 'l terorism[modìfica | modifiché la sorgiss]L'OSCE a intra ant jë sfòrs antërnassionaj contra 'l terorism con soa esperiensa ant la prevension dij conflit, la gestion dle crisi e la segnalassion dj'arzigh. Prevension dij conflit[modìfica | modifiché la sorgiss]L'OSCE a travja për evité che ij conflit a monto, e ant ij conflit duvèrta a possa për rivé ëd j'acòrd polìtich ch'a peulo duré ant ël temp. A giuta ëdcò con ij prossess ëd riabilitassion dij pòst andova ch'a l'é finijne un. Arforme militar[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Rescontr për la cooperassion ant la Sigurëssa (an anglèis Forum for Security Co-operation) a smon na strutura ëd dialogh polìtich ansima a la question dj'arforme militar, antramentr che j'atività pràtiche a son fàite da j'unità ant sël camp e da l'ufissi për la prevension dij conflit. Operassion ëd polissìa[modìfica | modifiché la sorgiss]J'operassion ëd polissìa dl'OSCE a son part antegral ëd soa funsion ëd gestion e prevension dij conflit, e dla gestion dle situassion ch'a-j ven-o dapress a 'n conflit. Operassion an Bòsnia-Erzegòvina[modìfica | modifiché la sorgiss]L'OSCE a l'ha dorbù dj'ufissi regionaj e dj'ufissi da camp, comprèis col ëd Brcko ant ël nordest dla Bòsnia-Erzegòvina, ch'a l'é restà un limbo passificà fin a che l'Acòrd d'Arbitragi ëd Brcko a l'é nen podusse firmé, ëmné a bonfin e butesse an pràtica. Brcko antlora a l'era vnùita un "distret special", e parej a l'é restà fin al dì d'ancheuj. L'OSCE a la continua a manten-e na presensa e vàire inissiative ant la region. Atività econòmiche e anvironamentaj[modìfica | modifiché la sorgiss]An cost setor-sì a-i intra 'l monitoragi ëd lòn ch'a-i riva ant jë stat partessipant, coj but
La prosperità econòmica a l'é considerà fondamental për la stabilità, e jë stat partessipant a dovrìo esse vincolà a travajé anvers a la conservassion dla balansa ecològica. An pràtica, peui, ël livel d'autorità che l'organisassion a l'ha anvers le polìtiche anterne djë stat ossidentaj a l'é squasi zero. Drit ëd l'Òmo, Educassion e Legalità[modìfica | modifiché la sorgiss]J'òbligh che l'OSCE a-j fa a sò stat partessipant për lòn ch'a toca sta dimension-sì a son
An pràtica, ëdcò ambelessì le possibilità d'antervent e ëd pression a son motobin fòra simetrìa antra stat fòrt ossidentaj e stat déboj orientaj. Antra ij setor d'antervent a-i son
Na situassion anterna sagrinà[modìfica | modifiché la sorgiss]Contut ch'a sia stàita butà an pé coma canal ëd comunicassion antra Est e Òvest dij temp dla Guèra Frèida, l'OSCE a sta viaman pì vnisend acusà dë rapresenté mach pì j'anteressi ossidentaj, ën gavand via da 'nt sua agenda tut ël rest. Sò esse arfudasse dë monitoré j'elession an Transdnistria e an Abkhazia, e an dj'àutre nassion nen arconossùe, ma de-facto andipendente, a l'ha tiraje dòss dle gran crìtiche tant da j'organisassion për ij drit ëd l'òmo che dal [[|Vladimir Putin|Pressident Putin]], dla Federassion Russa, e da dj'àutre nassion dl'Euròpa oriental. J'event an Ucrain-a dël 2004 (l'Arvira dij Portugaj) a l'ha mnà ëdcò a fela acusé d'avej possà ël candidà ossidental, Victor Yushchenko. Le nassion ossidentaj a fortisso contra a sòn che s'a fusso andàite ambelelì a l'avrìo giutaje a j'anteressi dla Russia, lòn che però as peul capisse coma na conferma che j'anteressi dl'OSCE a son mach pì coj ossidentaj e che as fa pa pì gnun-a mediassion antra Est e Òvest. La Russia e sò anlià a fortisso 'l concet ëd n'arforma completa dl'associassion, an manera che Segretarià, istitussion e presense ant sël camp a resto pì controlà e verificabij da ent ch'as bogio ën basand-se ant sël consens coletiv antra stat, e ch'a tramuda l'obietiv prinsipal dl'associassion anvers a question ëd sigurëssa an sens ëstrèit (terorism, nen-proliferassion, contròl dj'arme e via fòrt). Jë stat ossidentaj a blòco l'arforma, ën essend convint che antra le mission ëd l'OSCE a-i sia cola d'arformé 'd pianta tuti jë sta pòst-soviétich.
Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]L'organisassion a l'é stàita fondà dël 1973 coma Conferensa ant sla Sigurëssa e la Cooperassion an Euròpa (CSCE). A l'era parlasse ëd fé na chèich organisassion për la sigurëssa europenga fin da 'nt j'agn 1950 ma la Guèra Frèida a l'avìa blocà qualsëssìa progress sostansial fin a che a son anandiasse j'ancontr dla Finlandia Hall, an Helsinki, dël novémber dël 1972. Sti ancontr a l'ero stàit ciamà da l'Union Soviética, ch'a la vorìa dovreje për ten-e sota contròl le nassion comuniste dl'Euròpa oriental. L'Euròpa ossidental, da soa part, a l'avìa 'l but ufissial dë fé calé la tension ant la region, ën promovend la cooperassion econòmica e ën otenend dij progress umanitari për le popolassion dël Blòch Comunista. Sota 's seuli ufissial, com a l'é natural an diplomassìa, 'cò j'ossidentaj a fortìo sò anteressi polìtich e econòmich. Costa mës-cia antra anteressi umanitari fortì da na mira ufissial e anteressi reaj ossidentaj fortì an manera fativa a l'é a la rèis ëd vàire dij problema ch'a resto ant l'organisassion, ch'a peul nen discute d'anteressi che (për tant ch'a sio perseguì ant sël camp) a son nen present a gnun dij livej ufissiaj dl'organisassion, e donca a resto malfé a tratesse con mojen diplomàtich normaj. Cronologìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Anans dl'OSCE[modìfica | modifiché la sorgiss]Le racomandassion sortìe da sti ancontr, "Ël Lìber Bleu", a l'han dàit le fondamenta pràtiche për na conferensa an tre stadi, ël prossess d'Helsinki. La CSCE a l'é dorbusse a Helsinki dij 3 ëd luj dël 1973, con 35 ëstat rapresentà. Ël prim ëstadi a l'ha ciamà mach sinch dì, për butesse d'acòrdi d'apliché ij contnù dël Lìber Bleu. Lë scond ëstadi a l'é stàit col andova ch'a l'é fasse la pì part dël travaj, a Genëvra, da j'8 dë stémber dël 1973 fin aj 21 ëd luj dël 1975. Arzultà dlë scond ëstadi a son ëstàit j'Acòrd d'Helsinki, peui firmà da le 35 nassion partessipante ant ël tèrs ëstadi, torna tenusse ant la Finlandia Hall, daj 30 ëd luj al 1 d'aost dël 1975. Ël tërs ëstadi a l'é stàit dorbù dal diplomàtich dla Santa Sede Cardinal Agostino Casaroli, ch'a l'era pressident dla conferensa. Ij concet dl'ameliorament dle relassion e dl'amplementassion ëd l'Att a son dësvlupasse ant na serie d'ancontr sucessiv, dont ij pì amportant a son rivà a
Fondassion dl'OSCE[modìfica | modifiché la sorgiss]Na vira ch'a l'é droca-ie ël Comunism la CSCE a l'é cambiasse 'd facia. Dij 21 ëd novémber dël 1990 a l'é firmasse 'l Papé ëd Paris për na Neuva Euròpa, ch'a l'ha marcà 'l prinsipi dë 's cambiament. Cambiament che peui a son ëstait formalisà ën arbatiand la CSCE an OSCE dël 1 ëd gené dël 1995, conforma a j'arzultà dla conferensa ëd Budapest dël 1994. L'OSCE a l'é trovasse parej ëd avej un Segretarià formal, un Consej Ansian, na Ciambréa Parlamentar, n'ufissi ëd prevension dij conflit e un për j'elession lìbere (che peui a l'é vnùit col dj'Istitussion Democràtiche e ij Drit ëd l'Òmo). Dlë dzémber dël 1996, la Diciara ëd Lisbon-a rësgoard a 'n model ëd sigurëssa general comun-a për l'Euròpa dël sécol ch'a fa XXI a fortìa la natura universal e andivisibila dla sigurëssa dël continent europengh. Sàut ëd qualità[modìfica | modifiché la sorgiss]Bele che con tut ës dësvlup, as tratava comsëssìa ëd n'organisassion tut somà pitòst cita, fin a che la comun-a antërnassional a l'ha nen ciamaje dë fé l'organisassion dj'elession an Bòsnia e Erzegòvina dël prinsipi dël 1996, ant un pais bele disfàit da la guèra sivil. L'ambassador Frowick a l'é stàit ël prim arpresentant dl'OSCE a anandié n'elession nassional, dlë stémber dël 1996, a deurbe ël travaj ant sëj drit dl'òmo e la funsion dla lege, ant na manera dissegnà për deje na fondamenta a l'organissasion giudissiaria dla Bòsnia-Erzegòvina. L'OSCE an pràtica a l'é trovasse a pieje 'l pòst a le Nassion Unìe an Bòsnia-Erzegòvina. Për tut ës temp-lì, l'ONU as provava a troveje na quadra polìtica a la situassion, antramentr che vàire mila solda dl'ONU a l'ero piassà ant sla nassion e tut ant j'anviron, ma dozrtut a Sarajevo. Comsëssìa, d'ës temp-lì pì che 200.000 bosnìach a son ëstàit massà, e pì che un milion a l'é sfolà, n'àutr milion a l'é scapà a lë strangé. Tute le part an conflit a l'avìo giumaj pijait an ghignon l'ONU, ën avend tuti l'ampression ch'a-j lassèisso massé da j'àutri sensa pa fé gnente. Për solì a l'é pensasse che miraco cambié ator ant ël process a podèissa esse vantagios e l'OSCE a l'é stàita sërnùa për fé funsion. Dapress a sòn l'OSCE a l'é trovasse ad avej viaman pì 'd fond, d'anfluensa e 'd possibilità operative. La fin dël clima unitari[modìfica | modifiché la sorgiss]Dij 19 ëd novémber dël 1999, an Istanbul, l'OSCE a l'ha finì n'ancontr ëd doj dì ën ciamand na solussion polìtica an Cecenia e ën adotand ël Papé dla Sigurëssa Europenga. Conforma a lòn ch'a l'ha dit l'antlora Ministr dj'Afé Forest russi, Igor Ivanov, st'ancontr a l'ha vira dzorsota la percession dl'OSCE da part dij russi, ën fasend-la passé da n'organisassion ch'a fortìa un vorej comun ëd tute le part europenghe a n'organisassion ossidental fàita për esporté democrassìa sforsà.[1] Prim antervent ant j'afé american[modìfica | modifiché la sorgiss]Dapress a che tërdes senator democràtich dj'Ëstat Unì d'América a l'avìo ciamaje al Segretari dë Stat (Colin Powell) d'avej dj'osservator antërnassionaj a controlé j'Elession pressidensiaj american-e dël 2004, ël Dipartiment dë Stat a l'ha consentì, e 'l pressident George W. Bush a l'ha anvita l'OSCE a felo. [9] Stòria strutural[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël pòst ëd Pressident an Càrica a-j va sempe al Ministr dj'Afé Forest dla nassion ch'a fa pressidensa. Dal 1991 a l'é andaje a: Stòria fiscal[modìfica | modifiché la sorgiss]Dal 1993, la balansa anual dl'OSCE (an milion d'euro, nen rangià për ten-e cont dl'anflassion) a l'é stàita:
Stat partessipant[modìfica | modifiché la sorgiss]
Colaborator për la cooperassion[modìfica | modifiché la sorgiss]
Nòte[modìfica | modifiché la sorgiss]
Ch'a varda ëdcò[modìfica | modifiché la sorgiss]Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
