Platon

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Platon a l'era un filòsof, dissìpol ëd Sòcrate.
A l'é nassù a Atene dël 428 o 427 aGC e a l'é mòrt dël 348 o 347 aGC.

A l'é belfé che sò nòm ver a fussa Aristòcle; pì tard a l'han ciamalo Platon, visadì largh, miraco për via ëd soe spale fòrte e sò fìsich atlétich.

Soa vita

Fieul d'Ariston e Periction, Platon a vnisìa da na famija ëd veja noblëssa atenèisa, dzortut da la part ëd soa mare, ch'a l'era seur ëd Càrmide e novoda ëd Crissia (un dij tranta tiran). Motobin giovo a l'era dedicasse a la pitura e a la poesìa, ma tòst a l'é consacrasse a la filosofìa, andasend dapress prima a j'ansegnament ëd Cràtilo, peui a coj ëd Sòcrate, ch'a l'ha rancontrà dël 408 aGC e ch'a l'ha avù su chiel n'anfluss decisiv.

Cand ch'a l'avìa 25-30 agn a l'ha vëddù la dërota definitiva d'Atene ant la guèra dël Peloponèis, ël goern dij tranta tiran e l'artorn ëd la democrassìa. Costa, tut somà, a l'é rivà sensa tròpe arvange anti-aristocràtiche ma a l'é maciasse dla condana a mòrt ëd Sòcrate ant ël 399 aGC.

Platon a l'ha tramudà për un pòch ëd temp a Megara da Euclid; chèich agn apress a l'é tornà a Atene andoa a l'ha passà sensa fastudi la pì part ëd soa vita.

Ij viage

Sò sogiorn a Atene a l'é stàit antervalà da chèich grand viage. A l'é andàit, a smija, a Creta e an Egit, andoa a l'avrìa avù dij contat con la casta sacerdotal, che ai grech a jë smijava depositaria ëd na sapiensa religiosa motobin pì antica dla soa, e a Siren-e, andoa a smija ch'a l'abia conossù ël matemàtich Teodòr. Ëd sigura a l'é stàit a Tàranto, anté ch'a l'ha fàit amicissia con ël matemàtich, filòsof e statista pitagòrich Architas. Ambelessì a l'ha conossù Dion, cugnà ëd Dionis ël vej.

Ij viage a Siracusa

N'esperiensa pì dramàtica a l'é stàita cola dij tre viage a Siracusa, për sërché ëd realisé n'arforma polìtica dlë stat: ël prim (390 aGC) su anvit dël tiran Dionis ël vej, j'àutri doi (367-365 aGC e 361 aGC) su ansistensa ëd Dionis ël giovo, sucedù a sò pare. Tuti tre costi viage a son finì con dle brusche ruse e dij perìcoj për la sigurëssa ëd Platon. Dionis ël vej a l'ha fin-a falo aresté e a l'ha vendulo 'me s-ciav: a l'é stàit Aniceri ëd Siren-e a paghé le tremila dracme për ël riscat.
L'ostinassion a nen rend-se al prim insucess a fa vëdde coma Platon a vorìa almanch anviaré sò seugn ëd repùblica filosòfica, bele che an dle condission che chiel-midem a savìa esse dësfavorèivoj.

An efet, l'ùnich òm polìtich siracusan dont Platon a podìa conté an sl'apògg a l'era Dion; ma chiel-sì a l'é nen riussì a prevalèj ant ël goern ëd Siracusa e ansi a l'é stàit esilià. Ij doi tiran a sërcavo da Platon mach na sòrt ëd consulensa basta ch'a sia e d'aumenté sò prestis, andrinta a 'n quàder d'assolutism dont a l'avìo gnun-e antension ëd cangé ij fondament.

A la fin, cand dël 357 aGC Dion a l'é riussì a conquisté 'l podèj a Siracusa, Platon, giumaj vej e dësmarcorà, a l'ha mach podù deje da leugn n'apògg moral. Dël 354 aGC Dion a l'é stàit massà pròpe për inissiativa d'un dissìpol ëd Platon, Calip: a l'era ël faliment definitiv dle speranse ëd realisassion dl'utopìa platónica a Siracusa. Platon a l'ha antlora scrivù le litre nùmer VII e VIII, passand an arsegna e giustificand la polìtica ëd Dion e an fasend dle propòste, sensa sucess, për na conciliassion dij partì sicilian.

L'Academia

Antratant, l'atività filosòfica e didàtica ëd Platon a l'era dësvlupasse an manera drùa a Atene.
Fin dal 387 aGC a l'avìa fondà l'Academia, na scòla filosòfica sota la forma (comun-a a tute le scòle filosòfiche greche) d'un sodalissi religios, an onor dl'eròe Academ, e che Platon a dirigg-rà për ël rest ëd soa vita. Da d'armarche d'Aristòtil i soma che Platon a fasìa lession sensa dovré ëd nòte scrite.
Già vàire agn prima a l'avìa anandià soa produssion literaria e filosòfica.

Sò pensé

Për Platon, la mission dla filosofìa a l'é ëd dëscoaté la vera conossensa daré dël vel dl'opinion e dl'aparensa. A l'ha dàit motobin d'amportansa a lë studi dle forme e dj'idèje ch'a van dëdlà dl'esperiensa: l'idèja ëd giustissia, lë stat ideal, l'idèja ëd bin e via fòrt.

Dagià che Platon a l'ha pa scrivù n'esposission formal ëd soa metafìsica, nòstra conossensa ëd soa forma final a dev esse pijà da j'afermassion d'Aristòtil, ch'a l'era stàit sò anlev.

J'anfluss an sël pensé platónich

An Platon a së s-ciàira l'anfluss ëd vàire dle filosofìe precedente: ij pitagòrich, Eràclito, Parménid, Empédocle, Anassàgora, ij sofista, Sòcrate, le scòle socràtiche. Sò sfòrs a l'é stàit col ëd pijé posission rëspet a tute cole filosofìe, sërcand ëd tirene le vrità ch'a contnisìo për fondje an na sistemassion pì àuta e completa.

Ël pensé platónich a pija posission ëdcò rëspet a le prinsipaj manifestassion sientìfiche e colturaj ëd sò temp.
Prima antra coste a l'é l'art médica, dont l'esponent pì grand a l'era Ipòcrat ëd Còs (460 aGC anviron-370 aGC anviron). Doi aspet ëd la medzin-a ipocràtica a l'han anteressà Platon: ël rigor metodològich e soa ancreusa concession ëd l'òm. Tutun, antant che për Ipòcrat l'art uman-a pì granda a l'era la medzin-a, për Platon costa primassìa a restava a la filosofìa, an essend bon-a a elaboré na concession ëd l'òm pì completa. An efet, la natura uman-a as definiss pa mach an basandse an sla salute dël còrp, ma pitòst an sla santità ëd l'ànima, visadì la virtù.
J'istess rasonament a men-o Platon an soa crìtica contra n'àutra espression coltural ëd sò temp, la retòrica; nen mach cola dij sofista ma ëdcò cola sostnùa da Isòcrate (436 aGC-338 aGC). Chiel-sì a arpresentava ant l'Atene 'd sò temp la vera autërnativa a l'ansegnament platónich. A diferensa dij sofista, Isòcrate a butava pa l'art dël dëscors a servissi dl'ùtil, ma dla patria e dla vita polìtica; a l'avìa për but la formassion d'un sitadin coltivà e angagià ant le chestion polìtiche concrete. La crìtica al sistema sostnù da Isòcrate as treuva ant ël Fedro: Platon a nega pa che la retòrica a peula serve, ma a fortiss la primassìa dla dialética e a polemisa contra na vita passà a soagné l'eloquensa e la bela forma dij dëscors.

Platon e la polìtica

Conforma a Platon, l'atività dl'òm pì amportanta a l'é la polìtica. Sò pensé a l'é angagià a arzòlve ij problema smonù da la coltura 'd sò temp e, an particolar, ël problema prinsipal dël moment: l'avnì polìtich d'Atene e dla Grecia.

An efet, da giovo Platon a l'era anteressasse a la polìtica, ma a l'é peui gavass-ne, avenda s-ciairà ch'a-j era impossìbil buté d'acòrd l'atività polìtica con un comportament moral.
Coma tendense, a l'era anti-democràtich për via ëd sò ambient familiar e ëdcò për l'ansegnament ëd Sòcrate. An conseguensa dla condana ëd chiel-sì, cost orientament ëd Platon a l'é ranforsasse. Ma già da antlora sò pensé polìtich a l'era nen adressà mach a na sempia restaurassion aristocràtica, ma vers la convinsion (che a-i era già almanch an part, ëd fasson implìssita, ant ël socratism) che ël problema polìtich a podìa trové soa solussion mach ant un goern dij filòsof ch'a conossèisso la bin e donca, già mach për sòn, a vorèisso e a fusso bon a realisela. Ël sens ëd l'arflession polìtica dësvlupà ant la Repùblica a l'é che ël massament ëd Sòcrate a l'é stàit possìbil përchè ant l'Atene ëd col temp a-i era na s-ciapura antra filosofìa e polìtica.

Le tre fas dël pensé ëd Platon

Basandse ansima a dij criteri ëd daitassion dij sò diàlogh, as peulo s-ciairesse tre fas prinsipaj ëd sò pensé, sensa però vorèj esageré a fé na schematisassion ës-ciapà con ël piolòt. A venta an efet arconòsse j'aspet ëd continua auto-crìtica che ël pensé ëd Platon a l'ha mantnù fin-a a la fin.

Ël prim perìod

La prima fas a l'é arpresentà da j'ansidit diàlogh socràtich e ij tut prim diàlogh a son sentrà an sël problema dla virtù: a na smon-o Sòcrate an camin ch'a na sërca la definission. Ij diàlogh dël prim perìod a son:

Eutifron, an sla pietà religiosa
Apologìa ëd Sòcrate
Criton, an sël dovèj d'ubidì a le laj

Costi tre diàlogh a trato dël comportament ëd Sòcrate prima, durant e dòp sò process.
Ël problema dl'Eutifron a l'é lòn ch'a l'é la religion. Ël pensé sentral, bele che nen fortì coma conclusion, a l'é che ël sens dël servissi ëd Dé ch'a l'é la religion a l'é la cooperassion con Dé e sota Dé për la produssion d'un travaj nòbil, dont la natura a l'é nen definìa mej, ma a smija ciàir che ambelessì ël travaj a sia la tendensa dl'ànima. Ël diàlogh a l'é anteressant ëdcò për soa terminologìa lògica bin dësvlupà.
Ant l'Apologìa, la vera difèisa ëd Sòcrate a l'é che a guidé soa vita a l'é stàita soa convinsion d'avèj na mission da Dé për fé filosofìa: lë sfòrs a rende soa ànima ël mej possìbil e a sproné l'umanità fé istess. A l'é sò dovèj 'd resté fidel a costa mission bele che soa fedeltà a veula dì soa condana tanme traditor da part ëd la democrassìa.
Ël pont ëd Criton a l'é che Sòcrate a l'è arfudasse dë scapé da soa përzonìa, bele che dësgiusta, përchè dësnò a l'avrìa faje un tòrt a tut ël sistema sossial.

Jòni, an sl'anspirassion artìstica
Ipia magior, an sël concet ëd bel
Ipia minor, an sla volontarità o pa dla colpa moral
Alcibìad I, an sl'istess argoment dl'Ipia minor e an sël valor filosòfich dla conossensa ëd chiel-midem (antant che l'ansidit Alcibìad II a l'é nen auténtich)
Lachete, an sël corage
Liside, an sl'amicissia
Càrmide, an sla saviëssa
Protàgora

Gavà che për Liside, Càrmide e Protàgora, la forma a l'é diretamen dialògica; a arproduvo, con soa sequensa s-ciassa ëd chestion e rispòste, col ch'a dovìa esse ël procediment socràtich dla majéutica. Tutun, costi diàlogh a son nen mach na sempia esposission dl'ansegnament ëd Sòcrate, ma pitòst n'arflession crìtica mnà da Platon sij tema socràtich e con métod socràtich.

Ij tre pont ansima ai quaj dzortut a bato a son:

l'ansidit anteletualism étich ëd Sòcrate, partagià ancor da Platon, conforma al qual gnun a sbalia ëd fasson volontaria;
l'impossibilità ëd definì an manera precisa un-a qualsëssìa dle sìngoj virtù tradissionaj dl'ética greca sensa che la definission a së spantia fin-a a comprende tute j'àutre virtù: la virtù a l'é un-a e, për esse pì precis, a l'é siensa;
ël problema dla possibilità ëd mostré la virtù.

Ël Protàgora, sìntesi dël prim perìod

Protàgora an chèich manera a constituiss na sìntesi ëd costa prima fas dël pensé platónich. A në smon la pì completa presentassion fàita da Platon dij prinsipi fondamentaj ëd la moralità ëd Sòcrate e a l'é la sorgiss dj'afermassion d'Aristòtil an sl'ansegnament ëd Sòcrate ant l'Ética nicomachea.

Sòcrate a rancontra a ca 'd Calia l'avosà sofista Protàgora. Chiel-sì a spiega che sò mësté a l'é ëd mostré lòn ch'a l'é bin e për bin chiel a antend l'art ëd fé un sucess ëd soa vita, soa famija e soa sità. La possibilità ëd mostré la virtù a l'é a l'ancamin negà, peui sostnùa da Sòcrate, con un paradossal scambi dle part antra chiel e Protàgora.
La rason ëd cost arvërsament a l'é che as contrasto doe fasson diferente ëd concepì ël savèj. Si la virtù, 'me ch'a fortiss Protàgora, a l'é la capassità ëd comportesse con giudissi, capassità ch'a l'é a la portà ëd tuti j'òm e ch'as fonda an sël rispet ëd le costume e dle tradission, antlora a l'é nen pròpe na siensa e as peul pa mostresse. Da part soa, Platon a fortiss sò ideal ëd virtù, identificà ancor a la mòda ëd Sòcrate con la sapiensa, e ël métod socràtich d'ansegnament.

Ël Gòrgia, diàlogh ëd transission

Gnanca an soa sconda fas, cola dla maduridà, ël pensé ëd Platon a constituiss un sistema për da bon. An Gòrgia (an sla retòrica), ch'a marca ël passage, a së s-ciàira dlongh na pì gran rudiëssa dla polémica anti-sofìstica.

Gòrgia a fortiss che la retòrica a l'é n'art, l'aplicassion dla conossensa a la pràtica; l'argin-a ëd tute j'art, përchè a spòrz a chi ch'a-l l'ha l'oget ëd la pì granda ambission ëd l'òm, ël podèj ëd realisé lòn ch'a veul ant la sossietà. Sòcrate nopà a diciara che la retòrica a l'é pa n'art, a l'é na sòrt ëd parassitism.
Cost giudissi a l'é contrastà da Pòlus, amirator ëd Gòrgia, përchè ël retor ëd sucess a l'ha an sò podèj la vita e ij ben ëd tuti j'òm. Sòcrate a-j rëspond che un ch'a comanda parèj a fa lòn ch'a-j pias, ma pa lòn ch'a veul: coma tuti, a vorërìa la gòj e la bin, ma gnun at dësgiust a men-a a la gòj. Pòlus a l'é nen bon a contrabate.
Càlicle e Acarne a dësvlupo la dutrin-a dla volontà dël podèj. Sòcrate as opon a tuti doi. Për chiel, ij creator dla democrassìa amperialista atenèisa a j'ero nen dë s-cèt òm dë stat, përchè as son contentasse ëd dé a Atene na marin-a e un comersi, sensa creé un caràter sòlid da la mira moral; a l'é nen vera, coma a pensa Càlicle, che ël segret ëd la gòj a l'é d'avèj ëd passion fòrte e esse bon a sodisfeje.

L'acusassion fàita ai sofista, an particolar al përsonage ëd Càlicle (miraco anventà da Platon) a l'é nen mach pì cola ëd boriosa vanità e d'incoerensa concetual, ma d'un genit imoralism polìtich e ëd diseducassion dla gioventura. A venta dì che costa acusassion a rend nen giustissia al grand valor positiv dla sofìstica ant la stòria dla coltura e a crasa tuta distinsion antra j'opòst arzultà (a pro dla tiranìa o democràtich-ugualitari) che l'arflession dij sofista an sël rapòrt antra natura e convension a l'avìa fàit ës-ciòde.

Ij mit platónich

Costa pì fòrta rudiëssa polémica a l'é mach na facia ëd n'arfud pì radical ëd l'edonism e ëd na contraposission violenta antra la realtà sensìbil e n'àutra, vera realtà dëdlà dël mond: për la prima vira ël diàlogh as sara con un mit. Cost-sì, s'a pretend nen d'arpresenté cost dëdlà an manera esata e verificàbil, tutun a fortiss l'esigensa d'un leu ëd premi e punission, andoa mach a podrà realisesse la pien-a giustissia negà al mond dupeur e fàuss anté che l'òm giust a l'é obligà a passé soa vita corpòria.

Ël mit a sarërà dorenavan na grand part dij diàlogh. Ij mit ëd Fedon e dla Repùblica, an particolar, a l'han caràter escatològich parèj ëd col ëd Gòrgia.
Sòn a l'é ël sign dël carché dle motivassion religiose che a rivo a Platon da la tradission òrfica-pitagòrica e che për Sòcrate a j'ero al pì oget d'ipòtesi nen sigure. An efet Sòcrate, bele che a dèissa pa a l'identificassion ëd bin e piasì ver col caràter tut edonìstich ch'a-j darà sò scolé Aristip, a l'avrìa gnanca aprovà l'anti-edonism esasperà ëd Gòrgia.

Lë scond perìod

L'anteresse matemàtich

Ij contat con ij pitagòrich e con Teodòr ëd Siren-e a ranfòrso an Platon ëdcò j'anteresse sientìfich, nen për la siensa sperimental, tròp mondan-a, ma për la matemàtica, siensa d'inteligìbij pur. An efet, tut ël travaj matemàtich pì amportant dël IV sécol aGC a l'é stàit fàit da 'd sò amis o dissìpoj. Tutun, la matemàtica a peul nen esse disgionzùa d'la filosofìa, nì alvesse al ròl ëd siensa autònoma.
Caraterìstica ëd costa sconda fas ëd sò pensé a l'é n'aliansa ëd rassionalism matemàtich e ëd misticism.

Ël mond ëd j'idèje

An arfasendse a la contraposission antra le tesi d'Eràclito e cole ëd Parménid e ëd Meliss, Platon a smon dël mond sensìbil n'arpresentassion ch'as peul disse eraclitea, ma con conotà negativ e pessimista: a l'é ël mond dl'instabilità e dlë score continuo e, pròpe për sòn, a peul nen esse soget ëd conossensa precisa ma mach d'opinion dubiosa.

Tutun, cost mond, bele che an manera impërfeta, a l'é conossìbil antant ch'a armanda a j'idèje. Costa a l'é la paròla giumaj intrà ant ël gergon filosòfich, ma la paròla greca che Platon a deuvra pì 'd soens as rendrìa mej con forma o plancia.
Comsëssìa, j'idèje a son concet sigur, ch'a cangio nen, ch'a son nen conossù për astrassion e generalisassion dl'esperiensa sensìbil, ma al contrari a esisto prima ëd chila e a son d'essense pure; essense pa mach mentaj, ma fornìe ëd n'esistensa ogetiva, postà an n'àutr mond che pì tard, ant ël Fedro, Platon a spieghërà tanme un mond iperurani, visadì dzora dël cel. Tutun costa designassion ëspassial, e Platon a lo sa bin, a rend pa con precision la nossion ëd trassendensa, d'un dëdlà metafìsich; comsëssìa cost dëdlà as arduv pa a esse cheicòs ëd tutafàit nen conossìbil o nen comprensìbil. Scond Platon j'idèje a son l'ùnich possìbil oget ëd vera siensa. A son pa mach dij concet përsonalisà, ma ëd plance concrete e dij modej përfet ëdcò për la blëssa; le còse ëd cost mond a na son mach n'arfless ëspali.

Për lòn ch'a toca al rapòrt antra j'idèje e soe realisassion impërfete ëd cost mond, Platon dle vire a parla ëd na partissipassion dle còse a j'idèje (an butand a l'arzigh la trassendensa assolùa ëd j'idèje), d'àutre vòlte a parla ëd n'imitassion (le còse a sarìo dle còpie impërfete ëd j'idèje).

L'ànima inmortal

Si l'ànima a riess a avèj chèich conossensa dël mond superior a l'é përchè prima d'esse ampërzonà ant ël còrp a l'ha contemplà j'idèje, avend soa istessa natura divin-a e nen corompìbil. Ël procediment majéutich ëd Sòcrate, ch'a men-a ël dissìpol a trové la vrità daspërchiel, a l'é spiegà da Platon tanme un process d'arcòrd ëd lòn che l'ànima a l'ha s-ciairà an cola vita precedenta. S'argoment a l'é dësvlupà dzortut an Menon.

Al mond ëd j'idèje, che ëd fasson poética dle vire Platon a identìfica con ij Camp Elis dle religion mistériche, l'ànima a veul torné: la mòrt, dont l'òm comun che a pija për realtà ël mond sensìbil a l'ha tëmma, a l'é nopà sustà dal savi.
L'anspirassion ëd l'ànima a torné a soa patria d'orìgin a l'é qualificà da Platon tanme amor (éros), visadì un process ëd montà gradual da l'amirassion për la blëssa teren-a al desideri dla saviëssa përfeta. Motobin pontùa a l'é l'anàlisi dle prerogative ëd l'éros fàita ant l'Arsinon, ant un monté ëd discors an sl'amor dij vàire contaulant, travers dij quaj ël problema a l'é viaman aprofondì. Ant ël discors dla sacerdotëssa Diòtima, contà da Sòcrate, Éros a l'é përsonificà e qualificà tanme un demon, ni dé ni òm, ma mediator antra mond uman e divin. Parèj ëd chiel, e sò dissìpol, a l'é chicassìa ch'a sia ni ignorant nen cossient ëd soa ignoransa, ni savi coma mach a peul esse la divinità (o l'ànima uman-a cand apress la mòrt a sarà alvà a la contemplassion ëd j'idèje); ma filòsof, visadì - conforma al significà dla paròla greca - amant ëd la saviëssa. Mersì a cost concet dialétich ëd l'éros, Platon a peul alvesse a na concession metafìsica dl'amor - ch'a sarà anspirassion ancor për Spinoza - sensa d'àutra part arneghé l'amor terestr e ël desideri dla blëssa, ëdcò fìsica.

Ëdcò a propòsit dl'inmortalità dl'ànima as artreuva an Platon l'union d'ampulsion religiosa e ëd rassionalism. Dzortut an Fedon, ma ëdcò ant la Repùblica e an Fedro, a tira fòra sempe 'd neuve preuve ëd l'inmortalità. Ës foson ëd dimostrassion e sò caràter eterogeni a fan vëdde che Platon midem a na restava pa tutafàit sodësfàit.

Soens l'ànima, pr'ëspurghé dle colpe, a dev tramudé a travers d'àutre esperiense corpòrie; parèj la dutrin-a pitagòrica dla metempsicòsi a l'é adotà da Platon e a concor a ranforsé ël caràter étich e religios ëd soa filosofìa. Ëd sòn a parla ant ël final ëd la Repùblica; ëd mit un pòch diferent a-i son an Gòrgia e Fedon, anté ch'as contempla ëdcò la possibilità d'ànime che, avenda dle colpe nen ëspurgàbij, a son condanà a resté an etern ant un leu ëd pen-a, ël Tàrtar.

La tripartission ëd l'ànima

Antra l'assolùa materialità dël còrp e l'assolùa spiritualità ëd l'ànima concepìa tanme essensa divin-a, Platon a l'ha da manca d'arconòsse na realtà mesan-a, constituìa da le fonsion ëpsìchiche e psico-fìsiche. Për sòn, da prinsipi ant la Repùblica, peui con chèiche variante an Fedro e an Timeo, a l'é smonùa la teorìa dla rispartission ëd l'ànima an tre part: un-a aptitiva, ch'a corëspond a j'ampulsion vitaj elementar; un-a passionà, corëspondenta a le passion pì nòbij, tanme ël corage; un-a rassional. Donca la separassion antra material e spiritual as produv ëdcò andrinta a l'ànima midema, an butand a l'arzigh soa assolùa unità e indivisibilità. La vita eterna a smijërìa destinà mach a l'ànima rassional; ant ël darié Platon a smija ven-e fòra na tendensa a concepì le sìngole ànime tanme destinà a fond-se, apress la mòrt, an n'ànima universal ùnica. E ancor, la tripartission ëd l'ànima a ìmplica, për Platon, l'esistensa ëd tre sòrt diferente d'òm, sconda che an lor a predòmina la s-cëtta anclinassion vital-sensual, la passionalità pì àuta o l'amor dla saviëssa. Ël model platònich dë stat ideal, trassà ant la Repùblica, a l'é basà an sla constatassion ëd costa disugualiansa nen eliminàbil, e donca an sla separassion rèida antra na classa ëd produtor, un-a ëd guerié e un-a ëd filòsof resior ëd lë stat. An costa utopìa polìtica as arfleto le tendense anti-democràtiche e pro-spartan-e ëd Platon, sotponùe a në sfòrs ëd rassionalisassion; a l'anterior dla classa dij filòsof e dij guerié a l'é sostnùa na comunansa dij ben e dle fomne.

Ij diàlogh dël second perìod

Antra ij diàlogh ëd cost second perìod a venta buté:

Menon, diàlogh motobin rich d'argoment, nen tuti gropà për da bin antra 'd lor, ma andoa a l'é torna afrontà ël problema ëd podèj mostré la virtù e la siensa
Eutidemo, contra la grama dialética dij sofista
Menessen, an sle làude funerarie
Cràtilo, an sël lengage: un dij diàlogh ch'a l'é pì malfé antërpreté për l'angavignesse d'argomentassion seriose e ëd paradòss irònich. La chestion ambelessì a l'é si ij nòm a l'han sò significà për natura o për convension. Ël but prinsipal ëd Platon a l'é d'aprofondì ël fàit che ël lengage a l'é n'utiss dël pensé, la verìfica ëd soa giustëssa a l'é pa l'usage sossial, ma soa capassità a esprime për da bin ël pensé ver.

E peui dzortut:

l'Arsinon, an sl'amor
la Repùblica, an sël problema ëd lòn ch'a l'é la giustissia e an sël model dë stat ideal

Lë schema étich ëd la Repùblica, parèj ëd col ëd Gòrgia e ëd Fedon, a l'é dominà da la concession ëd le tre vite, che la tradission a fa armontè a Pitàgora. Le vite a son cole dël filòsof, ëd l'òm d'assion e ëd chi ch'as dédica a gòde. Ël but dël prim a l'é la saviëssa, dël second la distinsion, dël ters la sodisfassion ëd j'aptit. La distinsion a l'é un but ant la vita pì àut che mach la sodisfassion ëd l'aptit; ël but pì àut a l'é la saviëssa. La fondassion psicològica ëd sa dutrin-a a l'é la teorìa ëd l'ànima tripartìa.

Fedon, sl'imortalità e la divinità ëd l'ànima

Cost diàlogh a constituiss un-a dle base fondamentaj për n'antërpretassion religiosa ëd Platon, che ambelessì a definiss la filosofìa tanme n'esercitesse a meuire. As conta la dariera ciaciarada ëd Sòcrate con ij sò dissìpoj prima dl'esecussion ëd soa condana. An arfasend-se a la dutrin-a dl'arciam e an fondand soa dimostrassion an sël fàit che l'ànima a partìssipa a l'idèja dla vita, Sòcrate a fortiss soa fé ant l'imortalità: lòn ch'a partìssipa a l'idèja dla vita a peul nen meuire e lòn ch'a l'é ciamà mòrt a l'é mach na liberassion da le caden-e dël còrp. Platon a riva ambelessì al pont estrem ëd sò doalism: còrp e spìrit a son concepì coma opòst, ël mond fìsich a finiss për esse identificà con ël nen esse e ël mond ëd d'idèje con l'esse.

Costi diàlogh a son pì longh (la Repùblica as compon adritura ëd des lìber, dont ël prim - conforma a n'ipòtesi nen sigura - a armontrìa al perìod dij diàlogh socràtich). Ël përsonage ëd Sòcrate a l'ha sempe na posission sentral da la mira filosòfica e dramàtica, ma le dutrin-e da chiel ësmonùe a son giumaj platóniche an manera s-cëtta.

Ël ters perìod

Ij diàlogh dël ters perìod

Ant ij darié diàlogh a preval torna la forma dialògica direta; as agrandiss la separassion antra la part mìtica (ch'a predòmina për esempi an Timeo e an Crissia) e cola ëd rasonament, ch'a sacrìfica a l'esigensa ëd rigor lògich l'ardiment dël diàlogh. An chèich diàlogh, ël përsonage ëd Sòcrate a l'é pì nen ël protagonista, ma na sòrt ëd pressident ëd la discussion; ant le Laj a-i é nen d'autut: l'antërvenant prinsipal a l'é n'atenèis nen nominà (ch'a sarìa da antërpretesse coma Platon midem) e ël diàlogh as figura ch'as sia dësrolasse nen a Atene, ma a Creta.

Ij diàlogh dël ters perìod a comprendo:

miraco Fedro, an sla natura dl'ànima e an sij prinsipi dla retòrica (ma cheidun a lo antìssipa a jë scrit ëd la maduridà)

A l'ha për but ëd mostré coma ch'as peussa tiré su na retòrica sientìfica për da bon, an sle dobie fondamenta dël métod lògich e dlë studi sientìfich dle passion uman-e

Con pì sicurëssa ëd cost perìod-sì a son:

Teetet, an sël problema gnoseològich, contra ël relativism ëd Protàgora; a memòria la mòrt recenta ëd l'avosà matemàtich e sòn a përmet ëd daitelo al 368 aGC-367 aGC

Gavà un fiamengh antërmes an làuda dla vita contemplativa, ës diàlogh a l'é na discussion ëd la chestion ëd coma a dev esse definìa la conossensa.

Parménid, an sël rapòrt antra unità e multiplissità
ël Sofista, an sël rapòrt ëd j'idèje antra 'd lor e dl'esse con ël nen esse
ël Polìtich

Da na part a arpija ël problema dla definission, tratà ant ël Sofista, da n'àutra a constituiss na prima revision crìtica dla Repùblica. Al sènter dël diàlogh a-i é la descrission dël mit ëd Cròno. Sò arzultà prinsipal a l'é la conclusion che ël goern sota la diression përsonal d'un ditator benign a l'é nen adat a la condission dla vita uman-a, andoa la diression a l'é për fòrsa cola ëd n'òm falìbil, nen un dé. An na sossietà uman-a concreta, lòn ch'a dev sostituì la diression përsonal d'un dé a l'é la primassìa impërsonal ëd na laj inviolàbil. Andoa a-i è na laj sovran-a arconossùa përparèj, la monarchìa a l'é la sòrt ëd constitussion pì sodisfacenta e la democrassìa cola meno; ma andoa a-i è pa ëd laj fondamental la situassion a l'é anvertìa: na democrassìa sovran-a a l'é da preferì a n'autòcrat iresponsàbil. Ël diàlogh a l'é rich ëd pensé che a son passà ant l'ética e la polìtica d'Aristòtil; Aristòtil a l'ha pijà d'ambelessì la concession dla polìtica tanme na siensa architetònica pràtica a la qual tute j'àutre a son subordinà.

Filebo, an sël rapòrt antra bin e piasì

Ël diàlogh a l'é la sorgiss dla dutrin-a dël giust mesan. La bin a consist nì ant ël piasì nì ant l'anteligensa pijà daspërlor, ma an soa relassion, visadì an na vita mës-cia ëd piasì e anteligensa. An efet, un piasì sensa anteligensa a sarìa gnanca un piasì, përchè a sarìa gnanca possìbil ancòrz-se che un a l'ha gòj; d'àutra part a l'é gnanca da auguré na vita mach d'anteligensa, sensa gnun piasì nì dolor.

Timeo, n'esposission ëd cosmologìa, fìsica e biologìa butà an boca a l'astrònom Timeo ëd Lòcri.

Cost a l'é un dij pòchi diàlogh ch'a j'ero conossù ant l'età ëd mes e a l'ha avù n'apressiament ëstragròss: dnans a tut për soa vision finalista dël còsm, peui përchè, mersì a la stragròssa quantità ëd notissie ch'a conten (fìsiche, astronòmiche, matemàtiche, fisològiche, anatòmiche, médiche) a l'é stàit për vàire sécoj l'arferiment pì rich an sle conossense sientìfiche dl'antichità. Tutun, le caraterìstiche amportante dël diàlogh a son pa ij tentativ dj'ipòtesi sientìfiche particolar, ma ij sò prinsipi metodològich. As armarca ëdcò l'antrodussion ëd Dé tanme càusa eficenta anteligenta ëd tut l'órdin e la strutura ant ël mond ëd lë dventé, ch'a pronta a la teologìa natural ëd le Laj.
Al prinsipi dl'euvra Platon as colega a la Repùblica, an fasend finta che antra ij doi diàlogh a-i sia passaje mach un di. Timeo a ancamin-a soa discussion an marcand na distinsion fòrta antra l'esse etern e ël fesse temporal, e ansistend che mach dël prim i podoma avèj na conossensa esata e definitiva. Donca la cosmologìa, al mej, a l'é nen na siensa esata. Ël mond visìbil, ch'a cangia e a l'é temporal, a l'é na còpia d'un model etern; la còpia a l'é ël travaj ëd Dé e la rason për la qual a-i é sa còpia a l'é la bontà sempe ativa e generosa ëd Dé.
Partend da doi triàngoj primitiv, col retàngol isòssel e col retàngol ëscalen anté che l'ipotenusa a l'é ël dobi dla banda pì curta, Timeo a fàbrica quatr dij sòlid regolar: ël cubo, ël tetraedr, l'otaedr, l'icosaedr; costi a son soponù esse le forme dij corporin ëd tèra, feu, aria, eva. Costi quatr, a soa vira, a son ij constituent imedià ëd tuti ij compòst orgànich e inorgànich.

Crissia

Continuassion ëd Timeo, an sl'orìgin d'Atene e ansima a Atlàntide. A l'é rivane incomplet.

le Laj (neuv proget dë stat)

Ël but imedià dle Laj a l'é ëd sodisfé në bzògn pràtich, an fornend un model ëd produssion ëd na constitussion e ëd na legislassion për ij mèmber ëd l'Academia ch'a fusso stàit ciamà a giuté coma consulent ant la fondassion o la rifondassion ëd sità. La situassion anmaginà a l'é che ij cretèis a starìo për fondé n'ansediament an sël pòst ëd na sità bandonà da tant temp. Ël cap dla comission për ël proget a l'é an camin ch'a marcia për anspessioné ël sit proponù con n'amis ëspartan, cand ij doi a rancontro n'atenèis e, bin ampressionà da soa conversassion, a lo anvito a gionz-se a lor coma consulent espert. Ël diàlogh a l'é pien ëd sugeriment për l'aplicassion pràtica dla siensa, parèj dla necessità dë standardisé ëd fasson ës-ciassa tuti ij pèis e le mzure o ël basé ël calendari an sn'ann solar (ëd 365 di). A l'é dit che la vera òrbita ëd minca pianeta a l'é n'ùnica curva sarà.
Ant ël lìber X, për un but pràtich, Platon a crea na teologìa natural. A-i son tre chërdense fàusse ch'a craso ël caràter moral: l'ateism, l'arfud d'un goern moral dël mond, la chërdensa che 'l giudissi divin a peula esse catà con dj'oferte. Platon a contrabat a tute tre.

L'arconciliassion con la realtà dël mond

La dariera fas dël pensé ëd Platon a arpresenta në sfòrs d'arconciliassion con la realtà dël mond, ëd sorpassé ël doalism metafìsich e ël rigorism étich dël perìod precedent.
Da na part, costa tendensa a consist ant l'esigensa ëd buté na dialética (e pa mach, tanme ant la Repùblica, na sempia gerarchìa ëd valor dominà da l'idèja dla bin) andrinta a l'istess mond ëd j'idèje, për mojen d'un procediment ëd bipartission sucessive për le quaj as passa dai concet pì generaj a coj pì particolar; an dzorpì, as arconòss na relativa realtà al nen-esse (an Sofista, un diàlogh pa për asar apressià ëd fasson particolar da Hegel) e, ant ël camp étich, na relativa legitimità dël piasì (an Filebo). A son costi d'argoment arpijà e dësvlupà da Aristòtil.
D'àutra part, l'arlentesse dël rigorism e dl'utopism a génera pa, an sël pian polìtich, ëd posission pì democràtiche, ma ëd pì gran concession a 'n conservatorism polìtich e religios tradissional.

Costa arconciliassion con la realtà a l'é mai rivà fin-a a fé arconòsse a Platon ël valor dël naturalism jònich, ni ël valor dël materialism ëd sò contemporani Demòcrit. Ël concet midem ëd materia (con la qual, scond ël mit ëd Timeo, n'artefiss divin - ël demiurgh - a l'avrìa modlà ël mond copiand da j'idèje) a resta an Platon pòch ciàir e a goerna na conotassion negativa: a l'é na sòrt ëd foson inform, càusa ëd mal e d'impërfession.

I l'oma tròpe pòche anformassion an sna teorìa dj'idèje-nùmer che, conforma a la testimoniansa d'Aristòtil, Platon a l'ha elaborà ant ij darié agn. Costa a l'ha dovù marché n'àutr avzinesse al pitagorism. D'àutra part, ëdcò ant ël darié perìod, soa difidensa për ël moment empìrich dla siensa e për ij rapòrt antra siense sperimentaj e atività técnica a l'é restà fòrta: bele che sò pensé a l'ha avù dj'evolussion, Platon a l'ha sempe considerà ël travaj manual tanme un travaj servil. Costa limitassion dël platonism, polìtica-sossial ancor prima che sientìfica, si da na banda a l'ha ancoragià ël dësbandisse già fiamengh ëd la matemàtica, a l'ha arpresentà n'antrap grev al progress dle siense dla natura, e a l'ha contribuì a orienteje an sens finalìstich e antropomòrfich. A l'ha ëdcò avù n'anfluss negativ an sël concet midem ëd coltura, antèisa an sens aristocràtich e dëstacà dal mond dël travaj; n'anfluss che gnanca Aristòtil, an sò sfòrs poderos ëd sìntesi antra mond ëd j'idèje e mond real, a l'é stàit bon a sorpassé dël tut.
Tutun la nimicissia ëd Platon për le siense sperimentaj a l'é nen ëstàita assolùa: ël gust për ij problema ëd classificassion, tìpich dij sò darié diàlogh, a l'é nen restà tut confinà mach a la curnis lògica-dialética, ma a l'é compagnasse con djë sfòrs d'arserche ant ël camp biològich, ch'a l'han peui avù un dësvlup pì grand apress soa mòrt.

A pòrto sò nòm

Euvre

Sota sò nòm a l'é rivane n'archeujta ëd 35 diàlogh (comprèisa l'Apologìa ëd Sòcrate, ch'a conten mach pòche batùe ëd diàlogh e an sò compless a arproduv, an na lìbera rielaborassion literaria, l'àuto-difèisa ëd Sòcrate dëdnans ai giùdes) e ëd 13 litre. Costa archeujta a l'é stàita butà ansema da Trasil ant ël I sécol dGC. A son peui rivane d'àutri diàlogh, dont l'autentissità a l'é da arfudé.
Tutun, ëdcò l'arcòlta ëd Trasil a conten chèich diàlogh (sinch o ses, conforma al giudissi dij crìtich) nen atribuìbij a Platon.

Pì debatùa a l'é l'autentissità dle litre; vàire a son fàusse ëd sigura, ma a smija pa ch'a venta arfudeje an blòch. An particolar, la litra VII, ma a smija ëdcò la VIII e la VI, a l'han dj'andissi d'autentissità motobin fòrt e a smon-o mach lor dij detaj an sla stòria dla Sicilia dël IV sécol aGC ch'a l'é malfé atribuì a 'd faussari o a d'autor pì tardiv.

Ël problema dla daitassion

Ëd daitassion sigure dij sìngoj diàlogh i n'oma nen. As trata tutun d'un problema amportant, përchè a condission-a tuta l'antërpretassion ëd sò pensé.

I soma mach che le Laj a son ëstàite la dariera euvra ëd Platon; në scolé, Filip d'Opunt, a l'ha giontaje n'apendis, l'ansidita Epinòmide.
A l'é donca impossìbil ëstabilì na sequensa cronològica sigura, ma as son otnusse dj'arzultà motobin probàbij an combinand ansema vàire criteri:

D'anvestigassion ëstilìstiche fin-e.
N'esam ëd la strutura compositiva dij diàlogh, con atension particolar a la distinsion antra na forma diretaman dialògica e un-a narativa-dialògica anté che ël diàlogh a l'é contà da cheidun ch'as figura a l'abia partissipaje o a l'abia scotalo. Chiel-sì ëd sòlit a l'é 'n përsonage scondari, ma ant la Repùblica (e, apress në scambi inissial motobin curt ëd batùe, ëdcò an Protàgora) a l'é Sòcrate an përson-a. Dle vire, për esempi ant l'Arsinon, costa strutura a l'é ancor pì complessa: cheidun ch'a l'ha nen ëscotà ël diàlogh a arferiss lòn ch'a l'ha contà cheidun ch'a l'ha scotalo.
La valutassion dla part pì o men amportanta che ant ij vàire diàlogh a l'ha Sòcrate.

Lë stil

Ij diàlogh a l'han ëdcò në strasordinari valor artìstich. Soa art as dësvèila nen mach ant ij mit, andoa Platon a smon na potensa ëd fantasìa fiamenga, ma ëdcò ant j'arpresentassion dj'ambient e dij përsonage (Protàgora, Arsinon); ant ël sens viv ëd la natura e dël paisage (Fedro); ant la tension dramàtica ëd chèich debà (Gòrgia); ant l'abilità a alterné ironìa e ameror, l'espression dla gòj ëd vive e cola dl'arfud rudi ëd na realtà dësgiusta.

D'àutra part, ëdcò da na mira teòrica, a la rudia condana moralista e rassionalista ëd l'art smonùa ant la Repùblica e, ëd fasson atenuà, ëdcò ant le Laj, a-j dà ël cambi (an Jòni e Fedro) na concession ëd l'art motobin diferenta, tanme na folìa divin-a, anàloga a l'éros; costa concession a sarà destinà a avèj un grand anfluss.
An Platon però a-i é pa na contaminassion ch'a mës-cia j'element emotiv e coj dël rasonament, tanme a peul trovesse an Novalis, Schelling, Schopenhauer o Kierkegaard: chiel a arnonsia mai al rigor teorétich e, cand ch'a pensa che la rason a lo ampon-a, a scriv ëdcò dij diàlogh sùit e grev parèj dël Sofista e dël Polìtich. Bele cand ch'a arcor an manera bondosa al mit, a lo fa mai passé dë sfros tanme un tut un con la rason.