Nicolaus Copèrnich

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Ritrat ëd Nicolaus Copèrnich, 1580
leu ëd nàssita ëd Copèrnich (a snistra)

Nicolaus Copèrnich, nassù ai 19 ëd fërvé dël 1473, mòrt ai 24 ëd magg dël 1543, a l'é stàit n'astrònom. A l'é conossù dzortut përchè a l'ha ipotisà che la Tèra a girèissa d'antorn al Sol, ant sò lìber De revolutionibus orbium coelestium (An sël viré dle sfere celeste).

Copèrnich a l'é stàit un dij geni ëd sò temp. A l'era matemàtich, astrònom, médich, giurista, fìsich, aministrator, diplomàtich, conomista e soldà. Combin che'a tratava l'astronomìa 'me 'n balin, soa ipòtesi eliossèntrica a l'é un-a dle pì amportante dla stòria. A l'é stàita un dij posson al dësvlup ëd l'astronomìa moderna.

Vita[modìfica | modifiché la sorgiss]

Copèrnich a l'é nassù a Toruń (Thorn) ant la Prussia Real (na provinsa ëd lenga alman-a dël Regn ëd Polònia ël 19 Fërvé 1473; ël pare a l'é 'n marcant nassù e chërsù a Cracòvia da na famija ch'a vnisìa dal vilage ëd Koperniki, vzin a Nysa, an Slesia, mentre la mare a l'era na nòbil nassùa e chërsùa a Toruń da 'n liniage ëd Świdnica (Bassa Slesia). Ij sò a son mòrt prest e chiel a l'é stàit adotà con sòj frej dal barba patern, Łukasz Watzenrode che dël 1489 a vnù vësco dla Varmia. Dël 1491 Copèrnich a l'é intrà ant l'Università ëd Cracòvia e a l'ha conossù l'astronomìa. Ëd cost perìod e 'd sò apròcc a costa siensa an resto chèiche descrission antusiàstiche ant dij test ancheuj guernà a la librarìa dl'Università d'Uppsala.

Dòp quatr agn e 'n curt perìod a Toruń, a l'é stàit a Bològna anté ch'a l'ha avù 'me magìster l'avosà umanista Urceo Codro. A Bològna a l'ha ëdcò ancontrà Domenico Maria Novara, già astrònom avosà, ch'a l'ha pijalo 'me anlev e colaborator ës-ciass. Con chiel, mentre a studiava drit sivil a Fërara, Copèrnich a l'ha fàit le prime osservassion (1497). Dl'istess ann sò barba a l'é vnù vësco d'Ermia e Copèrnich a l'é vnù canònoch; ël giovo a l'é peui andàit a Roma, andoa a l'ha osservà n'ecliss e a l'ha tnù dle lession d'astronomìa e 'd matemàtica. Mach dël 1501 a l'é tornà a Frombork (Frauenburg, Prussia Real), ma nen prima d'avèj completà sòj studi a Pàdoa (con Girolamo Fracastoro e Lucas Gauricus) e a Fërara (sità 'd sò magìster Novara e ëd Iohannes Blanchinius).

A l'é laureasse dël 1503 an drit canònich, e a l'é probàbil ch'a l'abia lesù Platon, Ciceron le teorìe dj'antich an sël moviment dla Tèra. As pensa donch che da 's moment a l'ha podù avèj soe prime intuission. Dël 1504 a l'ha ancaminà a archeuje soe nòte e sòj pensé ch'a formran la teorìa ch'a l'ha falo famos.

A Frombork a l'é vnù mémber dël Consèj ëd Varmia, anteressandse a arforme dël sistema monetari e a l'ha dësvlupà dë studi ëd conomìa polìtica ch'a l'han portalo a fortì 'd prinsipi peui arpijà da la Lej ëd Gresham. Dël 1516 a l'ha arseivù dal Consèj ël ròl d'aministré le tère aranda 'l borgh d'Olsztyn, e da aministrator a l'ha travajà ant ël catast, ant la giustissia e ant ël fisch. Ant ël castel d'Olsztyn, anté ch'a l'é stàit për quatr o sinch agn, a l'ha fàit d'amportante osservassion e a l'ha scrivù na part ëd soa euvra prinsipal De Revolutionibus orbium coelestium. Pròpe ant ës castel as treuva l'ùnich sbòss restant ëd soa atività sientìfica: na tàula ch'a l'ha gravà s'un trames ëd na lòbia. Ansima a sta lòbia chiel a fasìa j'osservassion dël moviment aparent dël Sol dantorn a la Tèra. Copèrnich a l'é stàit ëdcò arpresentant comersial dël Consèj ëd Varmia e n'ambassador për cont dël barba vësco.

Jan Matejko, Copèrnich a conversa con De (1872), Università Jagelon-a ëd Cracòvia

Dël 1514 a l'ha smonù a chèich sò amis chèica còpia dël Commentariolus, sò libret ëd nòte ëd quaranta pàgine anté a spiega për la prima vira soa teorìa eliossèntrica dl'univers. A l'ha spetà 'd publiché sò studi fin-a 'l 1536 për completé e soagné 'l dëscors, ma ëdcò përché a l'avìa na certa tëmma. Pen-a ch'a l'é surtìa l'euvra a l'ha vnùa famosa daspërtut ant j'academie europenghe, ma prima a-i era na trepidassion notèivol dij dot e dël clero, për la dëstabilisassion che sta teorìa a l'avrìa podù mné ant ël mond antregh, dagià che tùit a chërdìo ant la teorìa geossèntrica. Quand ël Cardinal ëd Capua a l'ha ciamaje 'l manoscrit, lë sparm a l'ha pijalo.

L'euvra, an efet, a l'era pa ancor finìa e chiel a l'era pa ancor decidusse a publichela quand, dël 1539, ël matemàtich ëd Wittemberg Georg Joachim a l'é andàit a l'improvisa a Frombork, possà da Philipp Melachthon ch'a l'avìa organisà un grop ëd travaj ëd vàire siensià anteressà. Joachim a l'é restà për doi agn a travajé con Copèrnich e a l'ha descrivù an sò test Narratio prima ël sust djë studi fàit.

Dël 1542 Joachim a l'ha publicà, a nòm ëd Copèrnich, un tratà ëd trigonometrìa (peui unì a la sconda part dla publicassion De revolutionibus) e a l'ha cissà col sò magìster a publiché soa euvra. Copèrnich a la fin a ced e a pùblica, dagià che tùit a l'ero tròp curios ëd savèj, cheidun entusiasta, cheidun già sagrinà. A l'ha afidà 'l volum a sò car amis Tiedemann Giese, ch'a l'ha passalo a Joachim. Joachim a l'ha falo stampé a Norimberga.

As conta che Copèrnich a l'abia arseivù la prima còpia ël dì ch'a l'é mòrt, e cheidun a l'ha scrivù che dj'amis a l'han butajla an man, chiel a l'é dësvijasse dal còma, a l'ha beicà 'l lìber e a l'é mòrt.

L'euvra ëd Copèrnich a l'é spantiasse con n'achit nen sot-signà, scrivù da Andreas Osiander, che Joachim a l'avìa ciamàje për furnì l'edission. An sta prolusion Osiander a l'é angagiasse a smon-e la teorìa eliossèntrica 'me 'n model matématich motobin ùtil, ma pa për fòrsa ver, për limité sò ampat e le reassion. Al prinsipi chi a lesìa a chërdìa ch'a l'era stàita scrivùa da Copèrnich midem përché a-i era nen la signatura d'Osiander. Giordano Bruno, un dij prim promotor dël sistema copernican, a l'ha ciamà Osiander "borich ignorant e presuntos".

L'astrònom a l'é stàit sotrà ant la catedral ëd Frombork dël 1543, ant un pont dësconossù për vàire sécoj. Dël 2005 dj'archeòlogh polonèis a l'ha ancaminà d'arserche sota ël paviment dla catedral, trovand anfin na tomba. Apress na comparassion dij médich legaj fra 'l DNA dle reste uman-e e dij pluch ëd Copèrnich trovà an dij sò lìber, dël 2008 j'arsercator a l'ha podù fortì con sigurëssa d'avèj trovà 'l còrp ëd l'astrònom.

Ël 22 Magg 2010, dòp che sò còrp a l'ha viagià për chèiche sman-e për la Polònia, Copèrnich a l'é stàit sotrà con onor ant la catedral ëd Frombork. Na pera ëd granit nèir a lo arconòss 'me 'l fondator dl'eliossèntrism e a mostra n'arpresentassion ëd sò model ëd sistema solar: ël Sol dorà con ij ses pianeta antlora conossù.

Ël sistema eliossèntrich[modìfica | modifiché la sorgiss]

Eliossentrism copernican

La nos ëd soa teorìa che 'l Sol a sta al sènter dj'òrbite dj'àutri pianeta al pòst ëd la Tèra a l'é stàita publicà ant ël lìber De rivolutionibus orbium coelestium (Sl'arvolussion dij còrp celest]] l'agn ch'a l'é mòrt. Ël lìber a l'é un dij prinsipi dl'astronomìa moderna: Copèrnich a definiss coretaman l'órdin dij pianeta, la rotassion terestra e la precession dj'echinòssi.

La teorìa ëd Copèrnich a l'avìa ëdcò chèich eror, o almen dij pont che peui a son dimostrasse incoret, 'me pr'esempi j'òrbite sircolar dij pianeta e dj'epissicl, che ancheuj i soma ch'a son elìtiche. Costi eror a rendìo nen ël sistema copernican pì ùtil dël tolemàich ant ij cont concret, 'me pr'esempi ant la prevision dj'efemérid. La teorìa a l'ha ampressionà dij grand dot, 'me Galilei e Kepler. Kepler a l'ha aportà al model le coression e jë spantiament necessari. Galilei nopà a l'ha fornì na prima preuva sientìfica dël sistema copernican con soe osservassion dle fas ëd Capelvénere.

Ël sistema copernican as peul sintetisé an set pont, 'me a l'é stàit ëspiegà da l'istess autor ant un compendi dël De revolutionibus artrovà e publicà dël 1878. Ant ël Nicolai Copernici de hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus, scrivù dal 1507 al 1512, Copèrnich a l'ha presentà le set petitiones (postulà) ch'a dovìo formolé la neuva astronomìa:

  1. A-i é nen mach un sènter dj'òrbite celeste o dle sfere celeste.
  2. Ël sènter dla Tèra a l'é nen ël sènter dl'Univers, ma mach ël sènter dla massa terestra e dla sfera lunar.
  3. Ël rapòrt antra la distansa fra Tèra e Sol e l'autëssa dël cel a l'é cit tanme ël rapòrt fra 'l raj dla Tèra e la distansa fra Tèra e Sol, che, comparà con l'autëssa dël cel as armarca nen. (Distansa Sol-Tèra : Autëssa dël cel = Raj terestr : Distansa Sol-Tèra). As nota gnun moviment aparent ëd le stèile fisse.
  4. Qualsëssìa moviment ch'a së s-ciàira ant ël cel a aparten nen al cel, ma a la Tèra. A l'é la Tèra che, con sòj pì vzin element, a vira dantorn sòj pòlo fiss, mentre 'l cel a resta ferm, sèmper l'istess.
  5. Qualsëssìa moviment ch'a smija esse 'l moviment dël Sol, a l'é nen dël Sol, ma a dipend da la Tèra e da nòsta sfera, ch'a rola dantorn ël Sol 'me qualsëssìa àutr pianeta, e parèj la Tèra a compiss pì moviment.
  6. Pr'ij pianeta as osserva un moviment retrògrad e 'n moviment diret; sòn ant la realtà a dipend nen da lor, ma da la Tèra; donch ël moviment terestr a l'é già assè për ëspieghé vàire iregolarità astronòmiche.

Costi enonsià a son l'esat contrari ëd lòn ch'a disìa 'l geossentrism ch'as chërdìa antlora. A butavo an discussion tut ël pensé filosòfich e religios ëd col temp.

Copèrnich a l'é stàit motobin atent a nen ategesse da rivolussionari, nì an soa vita, nì an soe euvre. Da umanista a l'ha arsercà ant ij test dij filòsof antich na neuva manera për arzòlve j'incertësse dj'astrònom. A l'ha batì na neuva cosmologìa partend da j'istess dàit ëd l'astronomìa tolemàica e restand tacà a chèica tèsi fondamental dl'aristotelism: 1) Univers perfetaman sférich e finì; 2) Sol ferm përché divin; 3) Sol al sènter përché "da lì as anlumina mej tut e ant l'istess temp" (Copèrnich).

Dòm ëd Frombork (Frauenburg), 2010

La stòria che 'l sistema copernican a restava pì sempi e armonios (argoment che Copèrnich e Georg Joachim Rheticus a dovravo për difendse), a l'era pì na parvensa che na realtà: për nen andé contra j'osservassion, Copèrnich a l'ha dovù fé coincide con ël Sol nen ël sènter dl'Univers, ma 'l sènter ëd l'òrbita dla Tèra; a l'ha dovù antroduve torna epissicl e esséntrich, 'me Tolomé; a l'ha dovù atribuì a la Tèra 'l ters moviment ëd declinassion oltra col ëd rivolussion dantorn ël Sol e 'd rotassion dantorn a sò ass (declinationis motus), për dimostré l'invariabilità dl'ass terestr rispet a la sfera dë stèile fisse.

Combin che a col temp ël sistema eliossèntrich e col geossèntrich a l'ero complicà ant l'istessa manera e a fonsionavo ant l'istessa manera, ël grand vantage dël sistema copernican a l'é stàita l'eliminassion da j'òrbite ëd tùit ij pianeta d'un epissicl; ant ël sistema tolemàich s'epissicl a l'é dovù al fàit che j'òrbite a son viste da la Tèra, che a soa vira a vira dantorn ël Sol. L'osservassion che ij pianeta a l'han n'epissicl an comun dovù a l'òrbita dla Tèra, a rendìa possìbil mzuré le distanse dij pianeta dal Sol (o për dì mej, sò rapòrt con ël ragg ëd l'òrbita teresta) grassie al meud ëd la paralass. Kepler a l'ha vorsù ëdcò gavé l'equant ëd Tolomé; dagià che j'òrbite a son elìtiche, a l'ha dovù istess ten-e an cont dj'epissicl.

Copèrnich a sostituiva Tolomé e a ameliorava l'Almagest sël pian dij cont, an dovrand na matemàtica pitagòrica soasìa e an guernand ël tradissional concet metafìsich dij moviment celest përfetaman sircolar. A-i é gnun sbòss an soa euvra ëd vàire concet che peui a saran fondamentaj për l'astronomìa moderna (eliminassion d'epissicl, esséntrich e sfere sòlide; infinità dl'univers), ma ël De revolutionibus, bele ch'a l'era nen un test rivolussionari, a l'ha anandià dle chestion ch'a l'ha fàit droché l'antregh geossentrism.