Giuseppe Peano

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Matemàtich piemontèis. Giuseppe Peano a l'era nassù ël 27 d'ost dël 1858 a Spinëtta (frassion ëd Coni), da Bartolomeo e Rosa Cavallo, scond ëd sinch masnà. A l'é mòrt ël 20 d'avril dël 1932 ant soa ca ëd contrà Barbaroux a Turin. A l'era stàit sotrà al Campossanto General ëd Turin (tampa nùmer 674, 3^rs camp sud), ma dël 1963 sò rest a son ëstàit trasportà ant la tomba ëd famija a Spinëtta.

La formassion

Peano a l'avìa tramudà a Turin për livré jë studi superior al liceo Cavour. Dël 1876 a l'é anscrivusse a Matemàtica, con na borsa dë studi dël Real colege Carl Albert për jë student ëd le provinse.

Ai 16 ëd luj 1880, Peano as làorea an matemàtica a l'Università ëd Turin con vot pien assolù. A l'esam ëd làurea a l'ha smonù na memòria ëd Geometrìa superior sota la tùa d'Enrico d'Ovidio, Sul connesso di secondo ordine e di seconda classe. A l'é stàit anterogà an sle materie ëd Mecànica rassional, Geodesìa teorética, Geometrìa superior, Mecànica superior e Fìsica matemàtica dai professor d'Ovidio, Erba, Siacci, Basso, Lantelme e Martini.

Soa cariera

Da l'ann universitari 1880-81 a dventa assistent ëd d'Ovidio e dal 1881 al 1890 a l'é assistent ëd Genocchi. Dlë dzèmber 1884 a oten l'ansegnament privà, na sòrta d'abilitassion për l'ansegnament a l'università. Ant ël 1886, an dzorpì 'd sò travaj a l'Università, a ven nominà professor a la Real academia militar, andoa a va a mostré l'anàlisi e a-i restrà për quìndes agn. Ant ël 1887 a maria Carola Crosio, fija dël pitor Luigi Crosio. Ël 1 dë dzèmber 1890 a l'é nominà professor ëstrasordinari ëd càlcol infinitesimal a l'Università ëd Turin (a dventrà ordinari dël 1895) e l'ann dòp a intra a l'Academia dle Siense e a pija la diression dla neuva Rivista di matematica (dal 1896 Révue de mathématiques). Dël 1895 a dventa Sivalié dl'Órdin dla Coron-a (a sarà nominà Ufissial ant ël 1917 e Comendator dël 1921).
Ant ël 1897 Peano a l'é anvità a smon-e na conferensa general al prim rëscontr anternassional dij matemàtich, ch'as ten a Zurigh dal 9 a l'11 d'ost. Ant soa conferensa a parla ëd sò travaj an sla lògica matemàtica ch'a l'era pen-a stàit publicà ant ël Formolari.
Dl'ost 1900 Peano a l'é a Paris, për partissipé al prim rëscontr anternassional ëd filosofìa e a lë scond rëscontr anternassional dij matemàtich. Durant ël rëscontr ëd filosofìa, Peano e Bertrand Russell a s'ancontro. Russell a scrivrà che ël rëncontr con Peano a l'é stàit un dij moment pì amportant ëd soa vita: as fa dé j'euvre ëd Peano e dòp ël rëscontr as në va dlonch a studieje. Sòn a fa nasse la colaborassion ëd Russell con l'arvista ëd Peano.
Rivà al pont pì àot ëd soa cariera ëd matemàtich, Peano a l'é nominà Sivalié dl'Órdin dij Sant Morissi e Làser ël 25 d'avril dël 1901.
Ant j'agn a vnì sò travaj an matemàtica a cala, ëdcò përchè a l'era pijà daj progèt për la creassion 'd na lenga anternassional.

Ël Formolari

Dal 1894 al 1908 Peano a travaja al progèt dël Formolari: ël but a l'era d'archeuje tute le proposission e ij teorema conossù an vàire setor dla matemàtica, esprimend-je an dovrand ij simboj dla lògica. An tut, a-i surtran na vinten-a ëd publicassion ch'a fan part d'ës progèt.

La scòla ëd Peano

Peano a l'ha avù vàire dissìpoj ch'a l'han contribuì al dësvlup ëd sò programa. Ij pì amportant a son Giovanni Vailati, Filiberto Castellano, Cesare Burali-Forti, Alessandro Padoa, Giovanni Vacca, Mario Pieri, Tommaso Boggio.
L'anfluensa dla scòla ëd Peano ant l'ambient académich turinèis as dëstissa pian pianòt ant j'agn Tranta.

L'ansegnament

Tanme titolar ëd la cadrega, Peano a l'ha mostrà ël cors d'Anàlisi infinitesimal dal 1895-96 al 1924-25.

Al prinsipi 'd soa cariera, an dzorpì d'esse un grand matemàtich, Peano a l'era ëdcò n'ansegnant vajant, aotor tra l'àotr ëd doi fiamengh volum Lezioni di analisi infinitesimale dël 1893 për sò cors a l'Academia militar. Ma viaman che sò progèt dël Formolari a progredìa, soa fasson ëd mostré a dventava pì astràita e jë student a n'avìo a basta ëd dovèj fatighé për amprende lòn ch'a consideravo mach ëd sìmboj. Për sòn, ël 26 ëd maj dël 1901 a dev chité sò ansegnament a l'Academia militar.
Ëdcò a l'Università l'ansegnament ëd Peano a dventa problemàtich. Ant un consèj dla facoltà dij 17 ëd mars 1910 Corrado Segre a crìtica ël cors d'Anàlisi superior, mostrà da Peano su afidament a parte dal 1908. Ës cors a-j sarà nen confirmà e a sarà afidà a Guido Fubini, che antlora a l'era professor al Politécnich.
A Peano a-j rivo ëdcò le crìtiche dij colega përchè chiel a l'ha la costuma ëd nen fé dj'esam a sò student, che a rivo soens nen d'aotut preparà a la làorea: A-i é nen da manca - a sostnìa Peano - ëd tormenté në student pà preparà: a-i pensërà la vita a bocelo. Ant n'artìcol antitolà Contra j'esam an sël periòdich popolar Torino nuova dël 17 d'ost dël 1912 a scriv che A l'é un crìmen bel e bon contra l'umanità tormenté ij pòvri student për esse sigur ch'a sapio lòn che la pì part dla gent coltivà a ignòra.

Dal 1925-26 a dev, bon gré mal gré, chité l'ansegnament dl'anàlisi për col ëd matemàtiche complementar, fasend cambi con Francesco Giacomo Tricomi; lë scambi ëd cadrega a dventa ofissial ant l'ann universitari 1931/32, darié 'd soa vita.
Epura, a l'é dròlo armarché coma pròpe ant la part final ëd soa cariera l'anteresse matemàtich ëd Peano a confluiss viaman ëd pì vers l'ansegnament e as multìplico soe publicassion e soe propòste an sla fasson ëd mostré la matemàtica fin-a da je scòle elementar.

J'idèje polìtiche

Peano a l'ha mai fàit polìtica ativa, ma as conossìo soe simpatìe për ël sossialism. Durant ël siòpero dj'ovriere dle fàbriche ëd coton ëd Turin dël maj 1906, a l'avìa anvitaje a argalesse con na gita fin-a a soa vila an Val Patonera a Cavorèt.
A lë s-ciòp dla prima goèra mondial a fortiss che la colpa a l'é ëdcò ëd la varietà dle lenghe. Ant n'artìcol ans un giornal ëd Turin dl'8 mars 1916, antitolà Jë Stat Unì dla Tèra, as àogura l'advent ëd na confederassion dle nassion dël mond. A anvita ëdcò l'aliansa ëd Fransa, Regn Unì, Russia e Italia a trasformesse ant na confederassion con un parlament sol e n'ùnich esèrcit.

Ël latino sine flexione e l'academia për l'anterlenga

Tra la fin dël sécol ch'a fa XIX e ël prinsipi dël sécol ch'a fa XX a j'ero dësvlupasse vàire moviment ch'a possavo për la creassion ëd na lenga artifissial antërnassional. An Piemont, un travaj parèj a l'havìa già falo ant ël 1890 Daniele Rosa, con sò Nov Latin. Le doe pì spantià d'antlora a j'ero ël volapük e l'esperanto. Ëdcò Peano, possà dal filòsof Louis Couturat, a fa soa propòsta ant ël nùmer dël 20 d'otóber 1903 ëd soa arvista, arfasend-se a sugeriment ch'as trovavo già ant jë scrit ëd Leibniz: na forma ëd latin sensa gramàtica, ch'a ciama latino sine flexione.
Al prinsipi dël Neuv-sent ël volapük a l'era giumai an declin e ant lë dzèmber 1908 Peano a intra ant l'academia ch'a sostnìa costa lenga e as càndida a fene ël diretor. Na vira elegiù a në cambia ël nòm an Academia pro interlingua e a në slarga ël but a l'arserca d'un consens për l'adossion ëd na lenga antërnassional. A restërà diretor dl'academia fin-a a soa mòrt.
Belavans, soa dedission a cost moviment a-j gava temp e anteresse për l'arserca matemàtica, che a sarà mai pì aj livej ëd prima.

Contribussion amportante

Peano a l'ha publicà pì che 200 travaj, dont na quindzen-a ëd volum. Magìster genial dij contra-esempi, vàire amportant arzultà dla matemàtica moderna a ven-o da soe arserche, dzortut cole ëd j'agn ëd soa gioventura. An tra 'd coste a val la pen-a ëd mensioné:

La prima espression analìtica dla fonsion ëd Dirichlet, dël 1884.
La prima formulassion d'un sistema d'assiòma për jë spassi vetoriaj, ch'a compariss ant ël Calcolo geometrico secondo l'Ausdehnungslehre di H. Grassmann, preceduto dalle operazioni della logica deduttiva dël 1888.
J'assiòma ëd Peano për l'aritmética.
La curva ëd Peano.
Ël teorema ëd Peano an sj'equassion diferensiaj.
La mzura ëd Jordan-Peano.
Lë studi rigoros dël simbolism matemàtich.

Euvre prinsipaj

Applicazioni geometriche del calcolo infinitesimale (Turin, 1887)
Calcolo geometrico secondo l'Ausdehnungslehre di H. Grassmann, preceduto dalle operazioni della logica deduttiva (1888)
Aritmetices principia nova methodo exposita (Turin, 1889)
Principii di geometria (1889)
Lezioni di analisi infinitesimale (1893)
Formulario mathematico (sinch edission, an tra 'l 1895 e 'l 1908). A l'é considerà da cheidun tanme antessignan ëd l'arvolussion bourbakista.
Aritmetica generale e algebra elementare (1902)
Vocabulario commune ad latino-italiano-français-english-deutsch (1915)

A l'han dit ëd chiel

A smija ël ritrat ideal d'un lògich: a l'ha na noblëssa d'aotut ëstrasordinaria ch'a-j ven da soa sincerità. I l'hai un rëspet ancreus për chiel. B. Russell