Sistema solar
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
 Ël Sistema Solar[1] a l'é 'l sistema gravitassional dël Sol, fàit dal Sol e da j'oget ch'a j'òrbito dantorn, visadi eut pianeta[2] pì vàire d'àutri còrp sëcondari: le lun-e, ij pianeta nan, j'asteròid e le comëtte. A l'é formasse 4,6 miliard d'agn fa dal colass gravitassional ëd në stragròssa nìvola molecolar. La pì part dla massa dël sistema a l'é ant ël Sol e lòn ch'a-i resta a l'é an gran part an Gieuv. Ij quatr pianeta cit interior, Mercuri, Vénere, Tèra e Mart, ëdcò ciamà pianeta terestr a son fàit prinsipalman da ròch e metal. Ij quatr pianeta esterior, ciamà gigant gaseus, a son sostiansialman pì massiss che coj terestr. Ij doi pì gròss, Gieuv e Saturn, a son fàit për la pì part d'idrògen e elio; ij doi pianeta ancor pì esterior, Uran e Netun, a son fàit për la pì part da sostanse con àut pont ëd fusion (an comparassion con idrògen e elio) ciamà giasse, dont eva, amonìa e metan. An efet ij doi pianeta a son stranomà "gigant giassà". Tùit ij pianeta a l'han d'òrbite apopré sircolar ch'a resto pogià an s'un disch assé piat ciamà pian dl'eclìtica. Ël Sistema Solar a conten ëdcò 'd region satìe ëd pcit oget. La sentura d'asteròid, ch'a sta fra Mart e Gieuv, a conten d'oget fàit ëd ròch e metal, 'me ij pianeta terestr. Oltra Netun a-i é la fassa ëd Kuiper e 'l disch ëspantià, ëd popolassion d'oget trans-netunian fàit për la pì part ëd giasse. Fra ste popolassion a-i son vàire oget assè gròss (da chèiche desen-e a vàire desen-e 'd milen-e) ch'a podrìo esse ariondasse grassie a soa pròpia gravitassion. Sti còrp a son ciamà pianeta nan. Ij pianeta nan identificà a ancludo j'asteròid Céres e j'oget trans-netunian Pluton e Éris. Oltra ste doe region a-i son d'àutre diferente popolassion ëd cit còrp, dont , sentàur e póer intersteilar ch'a viagio an manera lìbera fra le region. Dantorn ses dij pianeta, almanch tre dij pianeta nan e vàire d'àutri pcit còrp a òrbito 'd satélit naturaj ciamà dcò "lun-e" 'me la Lun-a dla Tèra. Minca pianeta esterior a l'é sircondà da d'anej planetari ëd póer e d'àutri oget pcit.  Ël vent solar, na corent ëd plasma dal Sol, a crea na vëssìa ant ël mojen intersteilar conossùa 'me eliosfera, ch'a së spantia oltra ij darié confin dël disch ëspantià. La nìvola d'Öpik-Oort, ch'as chërd esse la sorgiss dle comëtte 'd longh perìod, a podrìa esse a na distansa anviron mila vire oltra l'eliosfera. L'Eliopàusa a l'è 'l pont anté che la pression dël vent solar a l'é ugual a la pression contraria dal vent intersteilar. Ël Sistema Solar a resta davzin a la banda interior dël branch d'Orion dla Stra ëd San Giaco, ch'a conten apopré 200 milion dë stèile. Dëscuverta e esplorassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Për vàire milen-e d'agn l'umanità, con pòche ecession, a l'ha pà arconossù l'esistensa dël Sistema Solar. Le përson-e a chërdìo che la Tèra a fussa fërma ant ël sènter dl'univers e ch'a fussa diferenta da tuti j'oget divin o etéreo ch'a bogiavo për ël firmament. Contut che ël filòsof Aristarch ëd Samo a l'avìa già presentà na teorìa ch'a smonìa 'l còsm con ël Sol ant ël sènter, a l'é stàit Nicolaus Copèrnich ël prim a dësvlupé 'n sistema matemàtich eliosséntrich. Sòj successor dël sècol ch'a fa 17, Galileo Galilei, Johannes Kepler e Isaac Newton, a l'han dësvlupà 'n rasonament ëd fìsica ch'a l'ha mnà a l'acetassion gradual ëd l'idèja che la Tèra a bogia dantorn al Sol e che ij pianeta a son governà da le mideme lej fìsiche ch'a governo la Tèra. Ancor, l'anvension dël telescòpi a l'ha mnà a la dëscuverta 'd satélit e 'd pianeta pì leugn. Pì 'd recent, j'ameliorassion dij telescòpi e l'usagi dj'astronav sensa echipagi a l'han rendù possìbil l'arserca 'n sj'àutri pianeta dij fenòmen geològich 'me ij mont e ij crater, e dij fenòmen stagionaj e meteorològich 'me le nìvole, le tempeste 'd sabia e le cape 'd giassa. Strutura[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël component pì amportant dël Sistema Solar a l'é 'l Sol, na stèila G2 dla sequensa prinsipal ch'a conten ël 99,86 përsent dla massa arconossùa dël sistema e ch'a lo dòmina gravitassionalman. Ij quatr còrp orbitant pì gròss, ij gigant ëd gas, a constituisso 'l 99 përsent dla massa restanta, con Gieuv e Saturn che 'nsema a fan pì dl'80 përsent. La pì part dij gròss oget orbitant dantorn al Sol a l'é davzin al pian eclìtich, anté che a òrbita 'dcò la Tèra. Ij pianeta a son pì vzin a l'eclìtica, mentre le comëtte e la Fassa 'd Kuiper a son soens a angolassion pì gròsse da chiel. Tuti ij pianeta e vàire àutri oget a òrbito dantorn al Sol ant la midema diression anté che a vira 'l Sol (snistrors rispet a sò pòlo nòrd), ma a-i son dj'ecession, 'mè la comëtta ëd Halley. La strutura general dle region dël Sistema Solar a consist ant ël Sol, quatr pianeta sentraj relativaman cit sircondà da na fassa d'asteròid ëd metaj e mineraj, quatr gigant ëd gas sircondà da la fassa esterior ëd Kuiper d'oget geilà. J'astrònom marlàit a divido ëd fasson informal sta strutura an region diferente. Ël Sistema Solar sentral a includ ij quatr pianeta terestr e la fassa d'asteròid prinsipal. Ël sistema solar periférich a l'é oltra j'asteròid e a includ ij quatr pianeta gigant ëd gas. Da cand ch'a l'é staita dëscoatà la fassa 'd Kuiper, j'oget dëdlà a son considerà na region diferenta ch'a consist ëd tuti j'oget dëdlà 'd Netun. Prinsipaj oget dël Sistema Solar 
Le lej ëd Kepler an sël moviment planetari a descrivo j'òrbite dj'oget dantorn al Sol. Conforma a se lej, minca oget a viagia arlongh n'eliss con ël Sol a 'n feu. J'oget pì vzin al Sol (con ël semiass magior pì cit) a viagio pì vitman, përchè a son pì anfluensà da la gravità dël Sol. An sn'òrbita elìtica, la distansa dal Sol d'un corp a cambia durant sò ann. Ël pont pì davzin d'un còrp al Sol a l'é ciamà sò perielio, mentre sò pont ëd pì grand distansa as ciama sò afelio. J'òrbite dij pianeta a son apopré sircolar, ma vaire comëtte, asteròid e oget dla fassa ëd Kuiper a përcoro d'òrbite motobin elìtiche. Contut ch'a-i son dabon ëd grande distanse ant ël Sistema Solar, vàire soe arpresentassion a mostro d'òrbite con la midema distansa fra lor. An efet, con poche ecession, pì 'n pianeta a l'é leugn dal Sol, pì a l'é larga la distansa fra chiel e l'òrbita precedenta. Për esempi, Véner a l'é apopré 0,33 unità astronòmiche (AU) pì leugna dal Sol che Mercuri, mentre Saturn a l'é 4,3 AU da Gieuv e Netun a sta a 10,5 AU da Uran. A son ëstàit fàit vàire tentativ për determiné na relassion fra ste distanse orbitaj (për esempi la lej ëd Titius-Bode), ma gnun-a teorìa a l'é stàita acetà. Composission[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Sol, ch'a comprend apopré tuta la materia dël sistema solar, a l'é componù d'idrògen e elio al 98%. Gieuv e Saturn, ch'a comprendo apopré tuta la materia restanta, a l'han dj'atmosfere fàite sostansialman dij midem element al 99%. Ant ël Sistema Solar a esist un gradient ëd composission, creà da la càud e da la pression ëd radiassion dla lus. Coj oget pì vzin al Sol, ch'a son pì sot-ponù a la càud e a la pression dla lus, a son constituì da dj'element con àute temperadure 'd fusion. J'oget pì leugn dal Sol a son constituì dzortut da dij materiaj con temperadure 'd fusion pì basse. Ël confin ant ël Sistema Solar dëdlà dël qual ste sostanse volàtij a peulo condensé a l'é ciamà linia dla fiòca e a sta a apopré 4 AU dal Sol. J'oget dël Sistema Solar sentral a son constituì dzortut ëd pera, nòm general për ij silicà, ël fer o ël nìchel, ch'a resto sòlid ant la pì part dle condission ant la nivolosa protopianetaria. Gieuv e Saturn a son componù prinsipalman daj gas, ël nòm astronòmich për ij materiaj con temperadura 'd fusion motobin bassa e àuta pression dël vapor, 'me l'idrògen molecolar, l'elio e 'l néon, ch'a son sempe ant la part gaseusa dla nivolosa. Ij giassà, 'me eva, metan, amonìa, solfur d'idrògen e diòssid ëd carbòni, a l'ha dle temperadure ëd fusion fin a chèiche senten-e 'd kelvin, mentre soa fas a dipend da la pression dl'ambient e da la temperadura. Costi-sì a peulo esse trovà 'me giassa, lìquid o gas ant vàire pòst dël Sistema Solar, mentre ant la nivolosa a son o ant la fas sòlida o gaseusa. Sostanse geilà a includo la pì part dj satélit dij pianeta gigant, parèj 'me ij midem Uran e Netun (ciamà pròpe për sòn "Gigant giassà") e vàire dj'àutri oget ch'a stan dré dl'òrbita 'd Netun. Amsema, as arferiss aj gas e aj giassà con ël nòm ëd volàtij. Formassion[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'é formasse dal colass 'd na nìvola molecolar apoprè 4,5 miliard d'agn fa. An colassand, la nìvola a l'é vnùita viaman pi satìa. Peui a l'é butasse a viré an formand un disch ëspassial. Ant ës disch, la materia a l'é vnùita motobin satìa, an fasend nasse un sol primitiv. Le partissele al sènter dël disch, an antrucand-se ëd fasson continua, a l'han fàit monté la temperadura. A son ëvnùite tant càude che ël cheur dël disch a l'ha ancaminà a emëtte dla lus e dël calor. A l'é an col moment ch'a l'é nàita na stèila. La temperadura dla stèila a l'ha provocà dle reassion nuclear. La materia contnùa ant ël disch an rotassion a l'ha seghità a agreghesse a càusa dla gravità, formand dj'anej che peui a son ëdventà dij pianeta.
As pensa ch'a podèisso essnie fin-a a tranta. Resume[modìfica | modifiché la sorgiss]La lista sì-dapress a conten ij còrp dël Sistema Solar pi amportant o mej visìbij, ordinà për volum.
Nòte[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
_(square_crop).jpg)
_color,_cropped.jpg)
_(30823363).jpg)
_(cropped).jpg)
