Utent:Maus-78
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Ël piemontèis a l'é na lenga romanza, visadì derivà dal latin. A l'é la lenga natural dël Piemont e a l'era parlà sensa distinsion da tute le categorìe sossiaj. A l'é assè sgnor 'd literatura, butand ant ël cont tuti ij géner literari: romanz, teatro, poesìa, giornaj, papé ofissiaj e via fòrt. A l'é arconossù dal Consèj d'Euròpa e da l'UNESCO e a l'é sota la tua dle laj regionaj 26/1990 e 37/1997. Sò vocabolari a l'é d'apopré 40.000 paròle. A së stima ch'a sio bon a parlé o a capì ël piemontèis almanch 2,5 milion ëd përson-e, mentre che almanch 500.000-600.000 a sarìo bon ëdcò a leslo e a scrivlo. Pais andoa ch'as parla piemontèis[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël piemontèis as parla, con le rispetive variante locaj:
La provincia dël Verban-Cusio-Òssola e la pì part ëd cola 'd Noara a deuvro 'd dialèt dla lenga lombarda, mentre che ant le comun-e dla provincia 'd Coni ch'a confin-o con la Liguria as parlo 'd dialèt ligurin. Ëd pì, ant le valade dle provinse 'd Turin e 'd Coni ël piemontèis a conviv con ij patoà ossitan (a sud) e franch-provensaj (a nòrd), visadì che chi a parla patoà a l'é bon a parlé 'dcò an piemontèis. Tutun, a venta armarché che, dantorn ai confin dël bass Piemont a l'é soens mal fé stabilì andoa a finiss la lenga piemontèisa e andoa a ancamin-o cole lombarda o lìgur. Ij dialèt[modìfica | modifiché la sorgiss]Bele ch'a sìa na lenga unitaria, ël piemontèis a pija vàire forme, o dialèt, a sconda dij pòst. La forma considerà d'arferiment a l'é dita piemontèis comun: ës piemontèis comun a pija për base ël dialèt ëd Turin e dj'anviron; a l'é 'l pì dovrà an literatura e a l'é capì e bin acetà daj locutor ëd tuti ij dialèt ëd Piemont. Ant j'ani andarera, për esempi, un comerciant ëd Vërsèj a parlava an dialèt vërslèis con ij client ëd soa sità, ma se a l'avìa da fé con ëd gent ed Coni o d'Ast, a dovrava ël piemontèis comun. Comsëssìa, a l'é opinion spantià che ël piemontèis pì bon e genit a sia apoprè col dle bande antra Susa, Turin, Cher, Pinareul e Salusse (fasend atension che an sità ancheuj un përfond ëd gent a deuvra un dialèt motobin contaminà da l'italian). Na division grossera dij dialèt dël piemontèis a l'é l'arpartission an:
Comparassion con ij dialèt[modìfica | modifiché la sorgiss]
Particolarità fonètiche[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël piemontèis a l'ha na soa precisa përsonalità fonética, che soèns peui a-j resta ai parlant nativ ëdcò quand a parlo an àutre lenghe. Ambivalensa antra M e N[modìfica | modifiché la sorgiss]Soèns ant ël parlé a l'é motobin malfé capì che diferensa ch'a-i sia antra la M e la N, dzortut ant le sequense ëd consonant, coma -NP/-MP. Sòn a l'ha mnà ant ël passà a grafìe coma canpagnin e conpanìa, che da na mira fonética a son motobin giuste e descritive. Al dì d'ancheuj comsëssìa as tend a preferì na grafìa pì basà ant sl'etimologìa, ch'a conserva le consonant latin-e originaj. Ën lesend, però, a venta sempe visesse che la M piemontèisa a l'é nen parej ëd cola italian-a. A tònica velarisà[modìfica | modifiché la sorgiss]
La A tònica velarisà a la resta n'evolussion ëd la pronunsia dla A tònica, che gavà chèich ecession a la fa viré ëd son anvers a na Ò. St'evolussion-sì a l'é nen sempe completa, an chèich pòst as trata ëd na Ò fàita e finìa, an dj'àutri la diferensa antra na A velarisà e na Ò normal a la resta motobin ciàira. An tute le manere a venta tnì present che le variassion locaj d'ës fenòmeno-sì a peulo esse squasi anfinìe. L mòla rotacisà[modìfica | modifiché la sorgiss]
La L mòla rotacisà (ch'a a men-a sèir̂a a fé rima con stèil̂a) a resta 'cò chila comun-a tant al piemontèis meridional che a na part ëd la lenga ligurin-a. Sta comunion ëd comportament fonètich a podrìa esse dàita da 'n chèich vej seuli étnich, miraco bele che pre-roman, ma a-i é gnun element ëd preuva për podej di-lo an finitiva. Ëd sigura ës trata d'evolussion ch'a l'han na rèis motobin antica, com as ës-ciàira pr'esempi ant l'etimologìa dël topònim Castel dël Var̂on, an Ast. Për marcheje an piemontèis, ste doe consonant as ëscrivo coma L̂ e R̂ con n'acent circonfless ansima. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]
Cit glossari[modìfica | modifiché la sorgiss]
Similitùdin con ël fransèis e diferense da l'italian[modìfica | modifiché la sorgiss]
Literatura[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij prim document ëscrit an piemontèis a son ëd curte anscrission an cese ëd Casal Monfrà e Vërsèj. Dantorn a la fin dël sécol ch'a fa XII a son ëscrivù ij Sermon subalpin, n'arcòlta ëd vintedoe prédiche. Dal 1300 ij test an piemontèis a coato tuti ij géner literari. Ij prim lìber a stampa an piemontèis a son des farse an astësan ëd Gioann Giòrs Alion, publicà dël 1521. Ant ij sécoj XVI e XVII ëd test an piemontèis a-i në seurto pòch. Ëd comedie dël Sinchsent con dle part an piemontèis ancheuj as son përdusse ij test. L'età clàssica dla literatura piemontèisa a ancamin-a a la fin dël Ses-sent. Ël marchèis Gioann Batista Tana (1649-1713) a compon la comedia an vers Ël cont Piolet; Fransesch Tariss a scriv L'arpa dëscordà, poema épich-ëstòrich an sl'assedi 'd Turin dël 1706. As dësvlupa ël géner literari dël tòni: poesìa polìtica, satìrica o didascàlica, dont esponent ëd prim pian a son Ignassi Ìsler (anviron 1702-1788), Ventura Cartiermetre (1733-1777). Dël 1783 a son ij prim gramàtica, dissionari e antologìa piemontèis, euvra dël médich ëd cort Morissi Pipin, scrit për mostreje la lenga a la futura argin-a, Marìa Adelàide Clotilde Saveria 'd Fransa. Dòp dla restaorassion la literatura piemontèisa a l'ha torna un perìod ëd produssion bondosa. Da la metà dël sécol ch'a fa XIX a-i fioriss ël teatro: na lista dël 1887 a arcòrda për j'agn dal 1859 al 1887, ij nòm ëd 60 scritor e ij tìtoj ëd pì che 300 comedie. La ciadeuvra a resta Le miserie 'd monsù Travet (1863) ëd Vittorio Bersezio (1830-1900). A-i nasso ij prim giornaj an piemontèis e a son publicà vàire romanz. An costa época as peul armarché che la lenga dovrà a l'é soens antëmnà d'italianism, conseguensa djë sfòrs d'italianisassion forsà ëd col temp. Al prinsipi dël sécol ch'a fa XX ij soget a dvento pi leger e d'ocasion, fin-a ch'a-i riva Nino Còsta (1886-1945) ch'a-i fa torna fé un sàot ëd qualità a la poesìa. Dël 1927 a l'é 'l prim nùmer dl'arvista Ij Brandé e, dantorn a Pinin Pacòt (1899-1964), a së strenz la neuva generassion ëd poeta ch'a formo la Companìa dij Brandé e che ancora ancheuj a son un-a dj'ispirassion pi genite për la literatura piemontèisa. Le dontré dariere desen-e d'agn a l'han vëddù l'arnàssita dël giornalism e lë s-ciòde dla pròsa sientìfica, dzortut ant la crìtica literaria, la lenghìstica e la storiografìa.
Ël Pare nòstr an Piemontèis[modìfica | modifiché la sorgiss]Pare nòstr, ch'it ses ant ij Cej, Classìfica[modìfica | modifiché la sorgiss]Në schema ëd classìfica dël piemontèis a peul esse:
Bibliografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Për n'antrodussion al piemontèis, Il piemontese in tasca, ëd Francesco Rubat Borel, Mauro Tosco, Vera Bertolino, Assimil Italia, Civass 2006. Studi generaj Bibliografia ragionata della lingua regionale e dei dialetti del Piemonte e della Valle d’Aosta, e della letteratura in piemontese, soagnà da Amedeo Clivio e Gianrenzo P. Clivio, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1971; Gianrenzo P. Clivio, Il Piemonte, an Manlio Cortelazzo et al., I dialetti italiani, UTET, Turin 2002, pp. 151-195; Il Piemonte linguistico, Museo Nazionale della Montagna, Turin 1995; Il patrimonio linguistico del Piemonte, Consèj Regional dël Piemont, Turin 2001; Conoscere il piemontese, Viglongo, Turin 1980; Enrico Allasino, Consuelo Ferirer, Sergio Scamuzzi, Tullio Telmon, Le lingue del Piemonte, IRES Piemonte, 113, Turin 2007 Dissionari pi amportan piemontèis/italian Vittorio di Sant’Albino, Gran dizionario piemontese, Unione Tipografico-Editrice, Turin 1859, edission anastàtica L’Artistica, Savian 1993, a l'é considerà ël clàssich dij dissionari piemontèis; Michele Ponza, Vocabolario piemontese-italiano, Stamperia Reale, Torino 1830-33, edission anastàtica L’Artistica, Savian 1982 dla quinta edission, Lobetti-Bodoni, Pinareul 1859; Camillo Brero, Vocabolario piemontese-italiano e italiano-piemontese, Il Punto, Turin 2002, ristampa ant un volum ùnich dla prima edission ëd Piemonte in Bancarella, Turin 1976-1982, con ansema la gramàtica ëd Brero; Gianfranco Gribaudo, Ël neuv Gribàud. Dissionari piemontèis, Daniela Piazza, Turin 1996, 3 edission motobin slargà ëd Gianfranco Gribaudo, Pinin e Sergio Seglie, Dissionari piemontèis, Ij Brandé-Editip, 1973 Dissionari piemontèis/àutre lenghe gavà l'italian fransèis: Louis Capello di Sanfranco, Dictionnaire portatif Piémontais-Français, Turin 1814; Casimiro Zalli, Dissionari piemontèis, italian, latin e fransèis, Carmagnòla 1815 (sconda edission dël 1830); spagneul: Luis Rebuffo, Diccionario Castellano-Piamontés y Piamontés-Castellano, Asociación Familia Piamontesa, Rosario 1966 e Manual para aprénder Piamontés, 1971. Gramàtiche moderne Camillo Brero, Gramàtica piemontèisa, Musicalbrandé, Turin 1967 Camillo Brero, Remo Bertodatti, Grammatica della lingua piemontese, Piemont-Euròpa, Turin 1988 Camillo Brero, Sintassi dla lenga piemontèisa, Piemont-Euròpa, Turin 1994 (2 ed.) Guido Griva, Grammatica della lingua piemontese, Viglongo, Turin 1980; Bruno Villata, La lenga piemontèisa, Lòsna & Tron, Montréal 1995; Michela Grosso, Grammatica della lingua piemontese, Nòste Rèis-Libreria Piemontese, Turin 2002 Dialèt piemontèis Alba, Langhe e Roé: Primo Culasso, Silvio Viberti, Rastlèiře. Vocabolari d’Ařba, Langa e Roé, Gribaudo, Savian 2003; Lissandria: Sergi Garuss, Vocabolari e gramàtica do Lissandren, ULALP, Lissandria 2003; Ast: Giancarlo Musso, Gramática astësan-a, Gioventura Piemontèisa, Ast 2004; Bielèis: Piemontèis ëd Biela. Abecedare, gramàtica e sintassi, literatura, glossare, Ël Sol ëd j’Alp, Borian-a 2000; Canavèis ossidental: Lotte Zörner, I dialetti canavesani di Cuorgné, Forno e dintorni, CORSAC, Corgnè 1998; Vërsèj: Dino Serazzi, Nino Carlone, Vocabolario vercellese, Vërsèj 1997 Studi sientìfich Gianrenzo P. Clivio, Storia linguistica e dialettologia piemontese, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1976; Rëscontr anternassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, tnusse an Alba, Quinsnè, Turin e Ivrèja, publicà j'at dal III a col ch'a fa VIII (1986-1991) e da col ch'a fa X a col ch'a fa XV (1993-1998); Convegno internazionale sulla lingua e la letteratura del Piemonte, tnù a Vërsèj dël 1997 e 2000, at publicà da VercelliViva, Vërsèj; Gaetano Berruto, Piemonte e Valle d’Aosta, an Manlio Cortellazzo (soagnà da), Profilo dei dialetti italiani, 1, Pacini, Pisa 1974 Atlant lenghìstich Atlante linguistico ed etnografico dell’Italia e della Svizzera meridionale (AIS); Atlante Linguistico Italiano (ALI); Atlante Linguistico ed Etnografico del Piemonte Occidentale (ALEPO) Literatura an piemontèis Gianrenzo P. Clivio, Profilo di storia della letteratura in piemontese, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2002; Giuliano Gasca Queirazza, Gianrenzo P. Clivio, Dario Pasero, La letteratura in piemontese. Dalle origini al Settecento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2003; Gianrenzo P. Clivio, Dario Pasero, La letteratura in piemontese. Dalla stagione giacobina alla fine dell’Ottocento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2004; Renzo Gandolfo, Camillo Brero, Giuseppe Pacotto, La letteratura in piemontese dalle origini al Risorgimento, Casanova, Turin 1967; Renzo Gandolfo, Camillo Brero, La letteratura in piemontese dal Risorgimento ai giorni nostri, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1972; Camillo Brero, Storia della letteratura piemontese, 3 volum, Piemonte in bancarella, Turin 1981-1983; Giovanni Tesio, Albina Malerba, Poeti in piemontese del Novecento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1990. Canson popolar Costantino Nigra, Canti popolari del Piemonte, Einaudi, Turin 1974 (Loescher, Turin 1888); Roberto Leydi (soagnà da), Canzoni popolari del Piemonte. La raccolta inedita di Leone Sinigaglia, Diakronia, Vigévan 1998 Còdes ISO[modìfica | modifiché la sorgiss]
Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]
Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse[modìfica | modifiché la sorgiss] |
